محمد بن عبدالله بن احمد بن محمد بن وليد بن عقبه غسّاني مشهور به «ابوالوليد ازرقي مكي» از محدثان و مورّخان اسلامي است كه متأسفانه از سالزاد دقيق وي اطلاع نداريم. ابن نديم از وي چنين ياد كرده است:محمد بن عبدالله... عقبة بن الأزرق... از جمله كتاب هاي او «كتاب مكه و اخبارها و جبالها و أوديتها» است كه كتابي بزرگ است.3 محقق كتاب نوشته است:مؤلف كتاب (ازرقي) در قرن دوّم هجري در مكه مكرمه به دنيا آمده است. تاريخ دقيق تولّد وي روشن نيست، هيچيك از مورّخان، تاريخ تولّد وي را ننوشتهاند. مورّخان پيشين از وي ياد نكردهاند; و آنچه از زندگاني وي در اختيار داريم از گزارش متأخران است.4 سالمرگ وي نيز روشن نيست. حاج خليفه در ضمن يادكرد كتاب وي، نوشته است:«الإمام ابوالوليد محمد بن عبدالكريم الأزرقي، المتوفي سنة 223».5 برخي ديگر به سال 212 اشاره كردهاند6 امّا محمد بن علي فاسي بر اين باور است كه تا سال 248 زنده بوده است.7 وستنفيلد آلماني كه براي اوّلين بار كتاب را منتشر كرده است، با توجه به نقل هاي حوادث در كتاب، به نقد سخن فاسي پرداخته و سالمرگ ازرقي را 244 نوشته است. محقق كتاب ديدگاه وي را نپذيرفته و با نقد ديدگاه وي، بر اين باور است كه استظهار فاسي پربيراه نيست و ظاهراً ازرقي تا سال 248 زنده بوده است.8 خيرالدين زركلي، در متن كتاب حدود 250 را نوشته و در پانوشت، ضمن ارائه مصادر شرح حال ازرقي، اختلاف اقوال را بررسي كرده است.9 بهرحال از چگونگي زندگاني و سوانح حيات ازرقي اطلاعي در دست نيست و تنها اثر باقي مانده از وي نيز همين كتاب است; كه مجموعهاي است ارجمند، گرانقدر و سودمند.نام كتاب پيشتر آورديم كه ابن نديم نام آن را بدينگونه ثبت كرده است:«كتاب مكة و اخبارها وجبالها و أوديتها».10 سمعاني از آن با عنوان «أخبار مكه» ياد كرده است.11 فؤاد سزگين از كتاب ازرقي با عنوان «اخبار مكة المشرفه أو كتاب فضائل الكعبه» ياد كرده است.12 و بالأخره آقاي رشدي صالح ملحس محقق كتاب بر پيشاني آن عنوان «اخبار مكه و ماجاء فيها من الآثار» را نهاده است. نامي كه در «الفهرست» آمده، سازگارترين اين نام ها با محتواي كتاب است و روشن نيست محقق فقيد كتاب، چرا از آن روي برتافته است.اهميت كتاب اثر ارجمند ازرقي هماره مورد توجه عالمان و محدثان و مورّخان بوده است. بسياري از پژوهشيان از آن بهره برده و در سامان بخشيدن به پژوهش ها بدان استناد كردهاند. عبدالكريم ابن محمد سمعاني، مورخ و شرح حال نگار پر اطلاع، كه كتاب ازرقي را در محضر برخي از محدثان به درس خوانده است در باره آن ميگويد:محمد بن عبدالله ازرقي نواده أحمد بن محمد ازرقي صاحب كتاب«أخبار مكه»آن را در نهايت زيبايي و استواري نگاشته است.13 محقق كتاب ميگويد:كتاب ازرقي را بدقّت بررسي كردم و بحث هاي آن را به ژرفي نگريستم، آن را كتابي يافتم مهم با موادّ سرشار، با اين كه از بحث هاي اجتماعي و سياسي تهي است امّا پرفايده است و سودمند.داوري محققِ كتاب، در پرماده و سودمند بودن كتاب، كاملاً استوار است. امّا تهي بودن از مسائل اجتماعي آن را، نميتوان پذيرفت. در نگاهي گذرا كه به فصول كتاب خواهيم داشت، ميتوان دريافت كه اين كتاب موادّ قابل توجهي در شناخت چگونگي اجتماع آن روز مكه، باورها و منش ها و زندگاني آنها در خود جاي داده است.به هر حال كتاب ازرقي بلحاظ اين كه كهنترين اثر موجود در تاريخ مكه است و گزارش ها و نقل هايش يكسر مستند است و در لابلاي صفحاتش ستون و نصوص را، كه برخي را بدينصورت در ديگر جاي ها نتوان يافت جاي داده است، از اهميت فراوان و جايگاه بلندي برخوردار است; وبيگمان پژوهشيان در تاريخ مكه و تاريخ اسلام و چگونگيهاي آن روزگار، از نگريستن بدان بينياز نيستند.
لطفا منتظر باشید ...
