لطفا منتظر باشید ...
تغيير مسير حاجيان از خشكى به دريا
تا آغازينه هاى سده نوزده، رفتن حاجيان به مكّه مقدّسه، اساساً از راه خشكى بوده است و كاروان حاجيان بخش شمالى كه مهم ترين كاروان حج در مغرب شمرده مى شده، در شهر فاس متمركز بوده است، و كاروان پرجمعيت از اين نقطه راهى مى شده است، و هيأت رئيسه آن از يك رييس با عنوان روحانى كاروان و رييس كاروان تشكيل مى شده كه رييس كاروان را حكومت از سران قوم برمى گزيده است. همراه اين دو، يك قاضى و يك راهبر نيز بوده كه گارد دولتى نيز همه كاروان را پاس مى داشته است. معمولا كاروان در هفدهم جمادى الثانى يا بيست و هشتم اين ماه، در آغازينه هاى رجب، از تازا يا بالاتر از آن، فاس را ترك مى كرده و از دروازه فتوح خارج مى شده و در مكانى معروف به ولجة العمّال در ساحل شرقى وادى سيو منزل مى كرده است. اين كاروان با نمودى نغز و اجتماعى خوش نشانْ، خيمه و خرگاهى ديدنى را از روبان هاى چهارگوش و نوارهاى سه گوش بر مى افراشت، به علاوه آنكه كوسها نيز به صدا در مى آمد و زينتها و آذينها آشكار مى شد و بيشتر مردم از شهر برون مى شدند و به جنب و جوش مى پرداختند.اين كاروان از تازا ووجده مى گذشت ودو ماه ونيم را سر مى كرد تا با گذر از تلمسان، الجزائر، قسطنطنيه، تونس و قيروان به طرابلس برسد و پس از گذراندن پنجاه روز، به اسكندريه مى رسيد. احمد مدّت سفر حاجيان مغرب از طرابلس تا قاهره را 325 ساعت و از قاهره تا مكّه را حدود 410 ساعت تخمين مى زند(1) و بدين سان زمان اين مسافرت بسى طولانى بوده است ومعمولا رفت وبرگشت آن بيش ازيك سال به طول مى انجاميده است.
سفرنامه نويسان حجازى، از شمار حاجيان مغرب سخنى به ميان نياورده اند و تنها پاره اى تعابير همچون: «گروههاى فراوان» ما را به اين نتيجه مى رساند كه شمار آنها از اهميّت برخوردار بوده است. پزشك فرانسوى «اسكور» در آغاز سده نوزده شمار آنها را ميان 1000 تا1100 حاجى تخمين مى زند(2) كه خود حكايت از نقش مهمى دارد كه حج در استوار كردن پيوند ميان مغرب و مشرق اسلامى ايفا مى كرده است.
آنكه در سال 1854 تا 1857م سفر از راه دريا تنها گزينش بود و اين با حاكميت كشتى هاى بخار در سواحل مغرب همزمانى داشت.(3) برخى از سفرنامه نويسان حجازى تاريخ اين رويداد مهم را با دقّت فراوان مورد توجّه قرار داده اند و حاشيه هاى سودمندى را با آن همراه كرده اند و آنچه ما در كتب گزارشگران مى يابيم، بخشى از داده هاى سرشار و ارزنده را باز مى تاباند كه اين مانده ها در خود اندوخته كرده و از جمله آن است گزارش فيفائى در سفرنامه خود كه چنين مى گويد:
«ما در آغاز ورود خود به شرق به سال 1263 هـ ./1847 م از هر عالِمى كه مى يافتيم پيرامون كشتىِ بخار پرسش مى كرديم و آنها پاسخ مى دادند خدا داناتر است. كشتى بخار تا سال 1230 هـ ./1814 و 1815 م ميان مسلمانان شناخته نبود و تا سال 1242/1826 و 1827 م هيچ بازرگانى بدان سوار نشده بود تا:
سفر دريايى حاجيان از طنجه به اسكندريه(1821ـ1827)
سال 1252هـ ./ 1836 و 1837 م كه تنها خواص، سوار آن مى شدند و در سال 1254هـ ./1838/1839 م تنها برخى از مردم مراكش و حاجيان رباط الفتح به همراه مردى از كشور ما بر اين كشتى سوار شدند. كرايه هر نفر نود ريال بود. مسؤول كشتى شرط مى كرد كه بايد همه پاكيزه باشند و جامه نو پوشيده باشند و توشه سفر با خود نداشته باشند و او خود براى هر فرد توشه هايى را با خود برمى داشت(4) و خود آنها را تأمين مى كرد.
از آن هنگام حاجيان به وسيله نقل و انتقال منظّم و سريعى دست مى يافتند كه مدّت سفر و هزينه هاى آن را كاهش مى داد(5) و در برابر دشوارى ها و خطرهايى كه پيشتر در كمين بود، آنها را در امان قرار مى داد; دشوارى هايى همچون پستى و بلندى ها، گرماى شديد و سيل در كنار يغماگريها و راهزنيها، ولى اين بدان معنى نبود كه سفر حاجيان كاملا آسان شده باشد; زيرا حاجيان در سفر دريايى نيز با دشواريها و رنجهايى روبرو بودند كه سختى آن از سفرهاى خشكى كمتر نبود.
