سيري در خاطرات حج - خاطرات از حج بین سال های 1000 تا 1200 هـ . ش. نسخه متنی

سيري در خاطرات حج

تا ليف : رسول جعفريان

سفرنامه هاي حج در ادب عربي

كتاب هاي نگاشته شده درباره حج، شامل رشته ها و موضوعات مختلف است; بخش عمده اي از آن، در حوزه فقه حج نگاشته شده كه در دو محور است، يكي «مناسك حج» و دوم «آداب زيارت اماكن مقدس». رشته ديگر، مربوط به نگاشته هاي تاريخي است كه در حول و حوش تاريخ حرمين شريفين و اماكن موجود در اين ديار است و كهن ترين كتاب ها; در اين قسمت «اخبار مكه فاكهي» و «اخبار مكه ازرقي» و در مورد مدينه; «تاريخ المدينة المنورة» از ابن شبّه است. صدها كتاب و رساله ديگر در تاريخ اين دو شهر نوشته شده كه به احتمال، چنين ميراثي را در باره هيچ شهري از شهرهاي برجاي مانده آن عصر نمي توان يافت.

بخش سوّم سفرنامه نويسي است. مي توان ادعا كرد كه يكي از مهمترين سوژه ها براي نگارش سفرنامه در گستره ادبيات جهاني، سفر به خانه خدا در شهر مكه معظمه بوده و هست. در طول تاريخ، ميلياردها انسان براي انجام فريضه حج راهي اين سرزمين مقدس شده و در كنار خانه خدا و در مشاعر مقدس به عبادت مي پردازند. تقريباً بدون استثنا، تمامي اين زائران در طي اين سفر، به مدينه منوره نيز مشرف مي شوند و به زيارت حرم رسول خدا ـ ص ـ و قبور امامان و بزرگان از صحابه در قبرستان بقيع مي روند. اين سفر روحاني، براي هر مسافري كه قدم در اين سرزمين مي گذارد، خاطره اي است فراموش ناشدني و مسافرين ديار تا پايان عمر به ياد خاطرات اين سفر زندگي مي كند و آن را نقطه اوج در زندگي معنوي خود مي داند.

از دير باز اين خاطرات به نگارش نيز در مي آمده است. بسياري از جغرافي دانان قرون نخست هجري در طي همين سفر بود كه يادداشت هاي مهمي را از جهان اسلامي آن روزگار فراهم آورده و در اختيار جامعه علمي قرار مي داده اند.

كهن ترين سفرنامه، كتاب پرارج ناصر خسرو قبادياني عالم اسماعيلي مذهب است كه مملو از آگاهي هاي گرانبها، از درخشان ترين دوره تمدن اسلامي است. در دوره هاي بعد، نوشته هاي ابن بطوطه و ابن جبير به عنوان سفرنامه هاي شاخص مطرح شد، در حالي كه در كنار آنها سفرنامه هاي ديگري نيز وجود داشت و دارد كه در آن حد از جامعيت نيست.

در حوزه ادبيات فارسي، كه زبان دوم مسلمانان در طي چهارده قرن بوده، آثاري در زمينه ادبيات حج نوشته شده است. جداي از سفرنامه ناصرخسرو و چند رساله كوتاه، عمده آنچه در ادبيات سفرنامه نويسي حج در ادب فارسي در دست است، مربوط به دوره صفويه و عمدتا مربوط به دوره قاجار است. كاروان ها حج ايراني كه معمولا از راه عتبات و از راه جبل به حج مشرف مي شدند، سختي هاي فراواني را در اين راه تحمل مي كردند. در اين دوره تاريخي، با رشد فرهنگ عمومي مردم، شمار بسياري از حاجيان، از طبقات فرهنگي جامعه; اعم از روحاني و غيره روحاني بوده اند. كه بعضي به كار نگارش سفرنامه مي پرداختند.

بخش مهمي از اين سفرنامه ها، تجربه هاي سفر و آگاهي هاي جغرافي و تاريخي است كه به قصد راهنمايي مسافران بعدي به نگارش درمي آمد. در اين سفرنامه ها، مسأله عمده، توصيف منازل ميان راه از يك سو و توصيف اماكن مقدس از سوي ديگر است. اجتماع عظيم حج از نژادهاي مختلف با زبان هاي متفاوت و نيز مذاهب گوناگون، تازه هاي فراواني را براي يك سفرنامه نويس فراهم مي كرد. هر يك از اين گوناگوني ها و تفاوت ها سوژه اي بود براي نگارش سفرنامه. برخي از دولتمردان قاجاري كه به تبع سفرنامه نويسي اروپايي ها، به كار نوشتن سفرنامه پرداختند، معمولا بجز سفر به مكه و مدينه، راهي دمشق، فلسطين، مصر، عثماني و روسيه و حتي هند و ژاپن مي شدند و سر جمع كتابي با اطلاعات گسترده ارائه مي كردند. در اين بخش از سفرنامه ها، توصيف زندگي اجتماعي و تمدني اين جوامع، براي اين افراد بسيار اهميت داشت; بويژه با توجه به تحولات جديد تمدني، و در مقايسه وضع ايران با عثماني و مصر و ساير مناطق، آثار مزبور مي تواند مأخذي براي بررسي تاريخ نوگرايي در ميان دولتمردان و فرهيختگان ايراني در عصر قاجار باشد.

در اين ميان سفرنامه هاي منظوم نيز خود جايگاه ويژه اي دارد. از مهمترين اين آثار، كتاب فتوح الحرمين محيي لاري در قرن دهم و سفرنامه منظوم يك بانوي اصفهاني در قرن دوازدهم هجري است. نمونه هاي ديگري نيز وجود دارد كه در ادامه از آنها ياد شده است.

علاقه ايرانيان شيعه مذهب به اين مكان هاي مقدس، نشان از خلوص مذهبي و ديني آنها دارد. از مقايسه ميان سفرنامه هاي فارسي و عربي كه در اينجا فراهم آورده ايم، روشن مي شود كه علي رغم محدوديت شمار حاجيان ايراني، سفرنامه حجّ بسياري به زبان فارسي داريم كه در مقايسه با آنچه استاد حمد الجاسر از سفرنامه هاي عربي معرفي كرده بسيار گسترده تر است. البته ممكن است كه سفرنامه هاي عربي هم زيادتر از آن باشد كه وي معرفي كرده، اما بايد مطمئن بود كه سفرنامه هاي فارسي نيز بيش از اينهاست.

جاي بسي تأسف است كه تاكنون بررسي مستقلي در زبان فارسي در باره ادبيات سفرنامه نويسي نشده وبايد گفت كه نويسندگان عرب در اين زمينه قدمي جلوترند ولا اقل كتابي را با عنوان «مكة المكرمه و الكعبة المشرفه في كتب الرحالة المسلمين من سنة 922 الي سنة 1318» از دكتر الشنوفي به زبان عربي و انگليسي از آنان مي شناسيم. ناشر اين كتاب: مؤسسة الوطنيه، بيت الحكمه، چاپخانه القلم تونس است كه در 66 صفحه عربي 68 صفحه انگليسي. آن را به قطع رحلي نشر داده است. مي شناسيم.

بديهي است كه بايد در اين باره كار گسترده اي در زبان فارسي نيز انجام پذيرد ومروري بر اين سفرنامه و گزارش ديدگاه ها و نكات تازه آنها صورت گيرد.

در اينجا فهرستي از اين سفرنامه را در مقدمه اين شماره (شماره 17) از فصلنامه «ميقات حج» كه شماري سفرنامه قديم و جديد در آن چاپ شده، عرضه مي كنيم. طبيعي است كه بايد اين فهرست به مرور كاملتر شود.

سفرنامه هاي حج در ادب فارسي

1 ـ انيس الحجاج، صفي فرزند ولي، در سال 1087 (منزوي 3992، فهرستواره، ج 1، ص 64)

2 ـ اي قوم به حج رفته يا سفرنامه حج، جواد مجابي. وي به سال 1351 به عنوان روزنامه نگار از طرف روزنامه اطلاعات به سفر حج مشرف شده و از اين ديد سفرنامه خود را نوشته است.(1352، انتشارات موج)

3 ـ باغ قاب قوسين، معروف به «سفرنامه حرمين شريفين و بيت المقدس و ديگر مقامات متبركه». از قاضي محمد عرفان الدين صديقي فرزند قاضي محمد معصوم افندي كه در 21 رمضان 1332 از ديره (شمال پاكستان) عازم حج شده. (فهرستواره، ج1، ص65 ، 105 از : نوشاهي، چاپي، ج2، ص1307).

4 ـ با كاروان ابراهيم، رسول جعفريان، محمدعلي خسروي، گزارش سفر حج سال 1371 است كه توسط نشر مشعر چاپ شده است.

5 ـ با كاروان عشق، محمدعلي مهدوي راد، رسول جعفريان، گزارش سفر حج سال 1372 است كه توسط نشر مشعر چاپ شده است.

6 ـ بزم غريب،محمدعلي بن محمد رضي بروجردي، در سال 1262، (يادداشت هاي استاد عبدالعزيز طباطبايي از كتابخانه علامه طباطبايي شيراز)، نيز نكـ : فهرستواره منزوي، ج1، ص66). در دست تصحيح توسط آقاي محمد مهدي معراجي است.

7 ـ بسوي ام القري، رسول جعفريان، گزارش سفر حج سال 1373. در اين كتاب سه سفرنامه ديگر از دوره قاجار چاپ شده، كه در اين فهرست معرفي شده است.

8 ـ به سوي خانه خدا، ع. دهقان، گزارش مشروح سفر مؤلف به حج است. تهران، 1354 ش.

9 ـ به سوي كعبه، احمد احمدي بيرجندي، مجله دانشكده الهيات مشهد، بخش اول در شماره 20 و بخش هاي بعد در شماره هاي بعد.

10 ـ تاريخ كعبه و مسجد الحرام، محمدمعصوم بن محمد صالح دماوندي. وي از بندر سورت هند به سفر حج مشرف شده و گزارش اين سفر را كه عمدتا تاريخ مكه است، به رشته تحرير در آورده. (اين نوشته به كوشش مؤلف همين سطور، در دفتر اول ميراث اسلامي ايران چاپ شده است.)

11 ـ تاريخ مشعشعيان، از سيدعلي خان والي عربستان، در شرح سفر خود مكه و عتبات.

12 ـ تحفة الحرمين، نايب الصدر در سال 1305 (چاپ شده است)

13 ـ تحفة العراقين، سفرنامه مانند خاقاني شرواني، انشاء بعد از 551، (چاپ شده)

14 ـ تذكرة الطريق في مصائب حج بيت العتيق، محمد عبدالحسين كربلايي هندي فرزند عبدالهادي طياري. گزارش سفر كربلا، مكه ومدينه 1230 ـ 1232. (فهرستواره منزوي، ج1، ص72 از: ذريعه ج4، ص39، استوري 1147، برلين 359).

15 ـ تذكرة الطريق في مصائب حجاج بيت العتيق، برلين 454

16 ـ ترجمه «في منزل الوحي، اصل كتاب از محمد حسين هيكل، ترجمه همراه با اختصار از سيدحسن اسلامي، فصلنامه «ميقات حج»، ش 9، صص 224 ـ 212.

17 ـ ترجمه ذكريات علي تلال مكه، اصل كتاب از بنت الهدي صدر، ترجمه جواد محدثي، فصلنامه «ميقات حج»، ش 9، صص 237 ـ 225، ش 10، صص 192 ـ 176

18 ـ ترجمه سفرنامه سيد محسن امين، جواد محدثي، فصلنامه «ميقات حج»، ش 7، صص 219 ـ 210، وش 8، صص 181 ـ 174

19 ـ ترجمه گزارش گونه سفرنامه حج ميرحامد حسين، محمدعلي مقدادي، فصلنامه «ميقات حج»، ش 14

20 ـ تير اجل در صدمات راه جبل، در باره سفر مكه و عتبات و آسيب هاي راه است (منزوي ج6، ص3997 ـ يك نسخه معرفي شده، نشريه نسخه هاي خطي، ج2، ص69 نسخه اصغر مهدوي، فهرستواره منزوي، ج1، ص72).

21 ـ حالات الحرمين = مسيرالحرمين، رفيع الدين (م 1218) فرند فريدالدين خان مرادآبادي، سفرنامه اوست از اكبرآباد به مدينه و مكه و احوال آن دو شهر. (منزوي، ج6، ص3939 ـ دو نسخه ـ فهرستواره منزوي، ج1، ص75 ـ چندين نسخه.)

22 ـ حج آن طور كه من رفتم، علي اصغر فقيهي، قم، انتشارات حكمت، 1346.

23 ـ حجازيه،ابوالاشرف محمد يزدي متوفاي سال 762، در مقدمه همين كتابشناسي توضيحاتي در باره آن گذشت.

24 ـ حج نامه، صوفي الله ياربن الله قلي الله يار. (فهرستواره منزوي، ج1، ص75 از : ازبكستان، تاشكند، ج1، ص227).

25 ـ حاجي نامه،عليرضاذكاوتي قراگزلو، درفصلنامه «ميقات حج» ش13 چاپ شده است.

26 ـ حج نامه، علي نقي منزوي، گزارش سفر حج اوست در سال 1972 ميلادي! كه چاپ شده است (فهرستواره منزوي ج1، ص75).

27 ـ حج نامه، منصور عليشاه قزويني متخلص به كيوان، (مشار ج2، ص1719. در سال 1248 قمري در تهران چاپ شده).

28 ـ خاطرات حج، محمد عظيمي، تهران، دهخدا، 1363

29 ـ خاطرات زيارت خانه خداو عتبات عاليات در خدمت راهنما،محمدرضا خاني. وي به سال 1346 همراه سلطان حسين گنابادي به زيارت خانه خدا مشرف شده و خاطرات اين سفر را نگاشته است. چاپ نخست اين كتاب به سال 1367 به كوشش حبيب الله پاك گوهر و سيد محمود موسوي منتشر شده است.

30 ـ خاطرات سفر حج، حاج سلطان حسين تابنده گنابادي (رضا عليشاه). شرح سفري است كه در سال 1324 شمسي انجام شده، چاپ نخست آن در سال 1337 و چاپ دوم آن در سال 1357 (توسط چاپ ديبا) به چاپ رسيده است.

31 ـ خاطرات مكه، احمد هدايتي ـ محمدعلي هدايتي، تهران، چاپخانه حيدري، 1343. اين كتاب حاوي دو سفرنامه است، يكي از احمد هدايتي كه در سال 1338 قمري (1299 شمسي) همراه مرحوم سيداحمد طالقاني به حج مشرف شده و ديگري از فرزند او محمدعلي هدايتي كه در سال 1343 مشرف شده است. كتاب حاوي اطلاعات جالب و خواندني از سفر حج بوده و مقايسه دو سفر را با انواع امكانات تصوير مي كند.

32 ـ خانه مردم با يادداشتي از سفر حج، مهدي بازرگان، شركت انتشار، 1345

33 ـ خسي در ميقات ، جلال آل احمد، (چاپ شده است)

34 ـ دليل الانام في سبيل زيارة بيت الله الحرام ، سلطان مراد ميرزا حسام السلطنه، در سال 1297، مجلس، ش 693

35 ـ دليل الزائرين، عبدالعلي اديب الممالك، در سال 1272

36 ـ راهنماي اعمال حج از خاطرات راه حج، از م. ل. مشار (2 / 2458).

37 ـ راهيان سفر روحاني، اين اثر نيز از محمدرضا خاني است كه در سومين سال تشرف خود به سال 1350 همراه سلطان حسين گنابادي، آن را نوشته است. اين كتاب در سال 1369 در تهران چاپ شده است.

38 ـ ره آورد خانه خدا، از فروزنده مستوفي (دري) (مشار 2 / 2711).

39 ـ سعي هاجر، شكوه ميرزادگي، وي به عنوان روزنامه نگار در سال 1356 به حج مشرف شده است. كتاب وي به سال 1356 توسط انتشارات فاروس ايران چاپ شده است.

40 ـ سفر الحرمين، ن. سفر مكه و مدينه روزگار عبدالحميد (فهرستواره منزوي ج1، ص89 از : راجستان، ج1، ص269).

41 ـ سفر ايام سعيده با نكات مفيده، شاه بيگ خان، از كابل به حجاز، 1903 ـ 1904، (فهرستواره منزوي ج1، ص88، 104، از استوري ج1، ص1160).

42 ـ سفرنامه مكه، ضياءالدين قاري در سال 1129(منزوي 4031)

43 ـ سفرنامه مكه، محمد رضا ظهير الملك. وي در سال 1307 قمري به حج مشرف شده و خاطرات خود را از كاظمين تا حرمين و بازگشت از آنجا نگاشته است. نسخه اي از اين سفرنامه در كتابخانه آية الله مرعشي ـ ره ـ موجود و تحت طبع است.

44 ـ سفرنامه حج، آية الله صافي گلپايگاني، (چاپ شده است)

45 ـ سفرنامه حج، آية الله طالقاني، (چاپ شده است)

46 ـ سفرنامه حجاز، محمد حسين شهرستاني، ذريعه، ج12، ص196

47 ـ سفرنامه حجاز، ميرزا محمد حسين بن ميرزا محمد علي مرعشي شهرستاني (م 1315)

48 ـ سفرنامه حجاز، هدايت علي بن شيخ فضل علي، سفري كه همراه حضرت مولانا اسحاق به حجاز و مكه و مدينه از راه كشتي كرده است، از غره ربيع الاول 1230، (فهرست مشترك پاكستان، ج10، ص62)

49 ـ سفرنامه حج البيت، مولي ابراهيم بن درويش محمد الكازروني، ذريعه، ج12، ص186. اين سفرنامه در ميراث اسلامي ايران دفتر پنجم چاپ خواهد شد.

50 ـ سفرنامه حج بيت الله الحرام، علي اكبر ميرزايي متخلص به تجار يا نجار! (مشار 3 / 3020

51 ـ سفرنامه حج، پادشاه خواجه بن رحمت الله خواجه متخلص به نديم، در سال 1298 از جرم افغانستان، (فهرست مشترك پاكستان، ج10، ص66)

52 ـ در حريم حرم، جواد محدثي

53 ـ سفرنامه حج، حاجي محمدحسين خان بن بايرم علي خان، شهزاده مرو در سال 1202 (فهرستواره ج1، ص105 از : استوري 1148).

54 ـ سفرنامه حج، شرح سفر رفيع الدين شاه ابوتراب در سال 989 به حج از فيضي دكني، ابوالفيض (م 1004) (فهرستواره منزوي، ج1، ص104 از استوري 1141ش 1590، بانكيپور، ذيل، ج1، ص7 / 1995).

55 ـ سفرنامه حج، شيفته دهلوي، نواب عظيم الدوله محمد مصطفي حسرتي (م1286) سفر سال 1254 تا 1256 به مكه و مدينه. (نسخه هاي مشترك پاكستان، 11 / 770، فهرستواره منزوي ج1، ص105)

56 ـ سفرنامه حج، عبدالله دهش، (700بيت شعر) تهران، 1353 به خط غلامرضا زرين خط.

57 ـ سفرنامه حج، محمد حسن جان سرهندي مجددي، سفري در سال 1321 به عراق، سوريه و حجاز كرده و اين غير از كتاب فقه اوست. (نسخه هاي مشترك پاكستان، 2 / 1402، فهرستواره منزوي، ج1، ص104)

58 ـ سفرنامه حج و راهنماي حجاج، حسين ذوالقدر شجاعي، (چاپ شده است)

59 ـ سفرنامه حرمين الشريفين، حسين محيي الدين حاجي منشي، (فهرستواره منزوي ج1، ص105 از : آسياتيك سوسايتي چاپي 18).

60 ـ سفرنامه عتبات و مكه، از سيف الدوله سلطان محمد فرزند فتحعلي شاه در سال 1279، (كتابخانه ملي ج2، ص284 چاپ شده)

61 ـ سفرنامه مكه ، از: ؟، اهداء به ناصرالدين شاه، به سال 1297، ملي ش865 ف

62 ـ سفرنامه مكه ، از:؟ اهداء به ناصرالدين شاه، به سال 1288 (منزوي 6 / 4032، كتابخانه ملي 2 / 301

63 ـ سفرنامه مكه، از: ؟ در سال1319 آشنايي با چند نسخه خطي، ص105

64 ـ سفرنامه مكه، از: ؟ در سال 1316، بنا به يادداشت فهرست نويس، نويسنده يكي از درباريان بوده است. كتابخانه آية الله مرعشي، ش6388

65 ـ سفرنامه مكه، امين الدوله علي بن مجدالملك(م 1322) در تهران چاپ شده است.

66 ـ سفرنامه مكه، حاج ميرزا ابراهيم مشتري طوسي حسام الشعراء،در سال 1300، اين سفرنامه منظوم به چاپ رسيده است، ذريعه ج12، ص189، ملك 4834، مجلس3: 415، دانشگاه 5 / 3806، آستان قدس رضوي 7:511 (به نقل از فهرست ملك)

67 ـ سفرنامه مكه، دكتر محمد خزائلي، وي در بحث كتاب احكام قرآن خود از اين كتابش ياد كرده است.

68 ـ سفرنامه مكه، سيد محمد تاجر تهراني، در سال 1317 كتابخانه آية الله مرعشي ش 9008

69 ـ سفرنامه مكه، شاهزاده خانم معتمدالدوله فرهاد ميرزا همسر نصيرالدوله در سال 1297، كتابخانه شماره 2 مجلس، ش 1225(فهرست، ج2، ص172). به زودي به چاپ خواهد رسيد.

70 ـ سفرنامه مكه، شيخ ميرزا علي صدرالذاكرين تفرشي تهراني، در دو جلد، ذريعه 12 / 189

71 ـ سفرنامه مكه، عبدالحسين خان افشار در سال 1299

72 ـ سفرنامه مكه، علي خان حاجب الدوله در سال 1263 يا 1285

73 ـ سفرنامه مكه ، لطفعلي اعلايي از سال 1348، آستان قدس ش 4243

74 ـ سفرنامه مكه، محمد بن اسماعيل الشهير به قيري، در سال 1247 از شيراز به مكه رفته، كتابخانه مسجد اعظم، ش2947

75 ـ سفرنامه مكه ، محمد حسين بن حاجي ميرزا عبدالصمد قاضي رضوي همداني در سال 1307 (منزوي 4030)

76 ـ سفرنامه مكه، محمدحسين فراهاني، در سال 1303، ملي 573 ف (فهرست1/69)

77 ـ سفرنامه مكه ، محمدرضا بن عبدالجليل حسني حسيني طباطبايي تبريزي، در سال 1296 (ملك، ش 2357)

78 ـ سفرنامه مكه، محمد علي فراهاني در سال 1263، كتابخانه مجلس، ش 2310

79 ـ سفرنامه مكه، محمد ولي ميرزا، 1261 يا 1260. اين سفرنامه به كوشش رسول جعفريان توسط نشر مشعر در مجموعه سفرنامه بسوي ام القري چاپ شده است.

80 ـ سفرنامه مكه، مخبرالسلطنه مهدي قلي هدايت، اين اثر به چاپ رسيده است.

81 ـ سفرنامه مكه، مديرالدوله، در سال 1321 ـ 1322، ملك ش3899

82 ـ سفرنامه مكه، ميرزا جلاير، در زمان محمدشاه، (منزوي 4033)

83 ـ سفرنامه مكه، ميرزا داود وزير وظائف، در سال 1324، آستان قدس رضوي ش 6562

84 ـ سفرنامه مكه، ميرزا علي اصفهاني، در سال 1331، در «به سوي ام القري» چاپ شده است.

85 ـ سفرنامه مكه ، ميرزا علي خان اعتمادالسلطنه در سال 1285، آستان قدس رضوي 4125، ذريعه 12 / 186

86 ـ سفرنامه مكه و مدينه، چندين سفرنامه در باره اين دو شهر توسط اروپايي ها نوشته شده كه در موسوعة العتبات المقدسه مجلد مربوط به مكه و مدينه چاپ شده و به تازگي بخش هايي از آن توسط آقاي محمدرضا انصاري ترجمه و در فصلنامه «ميقات حج» شماره هاي 13 و14 و از جمله همين شماره كه اين مقاله در آن چاپ مي شود چاپ شده است.

87 ـ سفرنامه مكه و مدينه و كربلا، از: ؟ از 25 رمضان 1309 تا روز يكشنبه 9 صفر، كتابخانه امام جمعه كرمان، ش393 (نكـ : فهرستواره منزوي 1 / 127).

88 ـ سفرنامه منظوم زوجه ميرزا خليل در قرن دوازدهم، فهرست كتابخانه مركزي دانشگاه، ج9، ص1419 ش2591; برگ 779 ـ 764. اين اثر همراه گزيده فتوح الحرمين لاري و گزيده حج نامه احمد مسكين به كوشش رسول جعفريان توسط نشر مشعر چاپ شده است.

89 ـ سفرنامه منظوم، مهدي الهي قمشه اي، فصلنامه «ميقات حج»، ش 2، صص 141 ـ 151

90 ـ سفرنامه ناصر خسرو، اين سفرنامه مكرر چاپ شده و بخش سفر حج آن بسيار جالب و خواندني است.

91 ـ سوانح سفر حجاز، ؟ (فهرستواره منزوي 1 / 134استوري 1161، ش 20 / 1631)

92 ـ شب هاي مكه، سرگذشت سفر من، سيد حسن ابطحي، تهران ، 93 ـ شرف نامه مكه، ؟ سفرنامه منظوم حج است.

94 ـ فتوح الحرمين، محيي لاري، قرن دهم، اين اثر كه سفرنامه اي منظوم است به كوشش آقاي رسول جعفريان به چاپ رسيده است. (قم 1373)

95 ـ منازل الحج، بند علي بن خيراتعلي در سال 1214 (فهرستواره منزوي 1 / 153)

96 ـ منازل بين اصفهان و مكه، فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه فرهنگستان باكو.

97 ـ منهاج السعادات، سفرنامه حج، حكيم غلام محمد دهلوي، (فهرست مشترك پاكستان، ج10، ص62)

98 ـ نور المشرقين ، عبدالله ثاني بهشتي هروي شاگرد فصيحي. وي گويد كه تحفة العراقين خاقاني را خوانده و چون آن را نادرست يافته خود به وصف هفت اقليم پرداخته و از وصف كعبه، مدينه، بقيع، مناقب امامان و پس از آن وصف هرات و هندوستان و ... سخن گفته است. (فهرستواره منزوي 1 / 155).

99 ـ واقعات سفر حجاز، شيخ عبدوس از مردم هند. ذريعه 25 / 21، منزوي 6 / 54)

100 ـ الوجيزه في تعريف المدينه، محمد ميرزا مهندس، در «به سوي ام القري» چاپ شده است.

101 ـ هداية السبيل و كفاية الدليل، معتمدالدوله فرهاد ميرزا(م 1305). به كوشش مجد طباطبايي چاپ شده است

سفرنامه نويسي در ادب عربي

سفرنامه نويسي براي حج در ادب عربي سابقه اي ديرينه دارد. شماري از اين سفرنامه ها را استاد حمد الجاسر در مقدمه كتاب «ملخص رحلتي ابن عبدالسلام المغربي» آورده كه ما گزارش آن را در اينجا مي آوريم. تتبع استاد حمد الجاسر ما را مطمئن مي سازد كه ايشان آنچه در توان داشته، براي گردآوري نام سفرنامه ها بكار برده است. شمار اين سفرنامه در شمارش ايشان 40 است.

102 ـ رحلة ادريس العلوي، ادريس بن عبدالهادي العلوي الحسني الفاسي، متوفاي 1331، سفرنامه مختصري است كه نسخه آن در كتابخانه رباط موجود است.

103 ـ رحلة محمد بن الطيب الفاسي، اين سفرنامه همراه با مناسك حج است. سفر مزبور در سال 1293 انجام شده و كتاب مورد نظر هم در فاس چاپ شده است.

104 ـ رحلة ابن عبدالسلام، محمد بن عبدالسلام بن عبدالله الناصري، (م 1239). وي يكبار در سال 1196 و بار ديگر در سال 1211 به حج مشرف شده، سفر اول را مفصل نوشته و سفر دوم را مختصر. نسخه آن در رباط موجود است. حمد الجاسر تلخيص آن را در ملخص رحلتي ابن عبدالسلام در سال 1402 چاپ كرده است.

105 ـ رحلة التامراوي، محمد بن محمد المزواري التامراوي مغربي. وي در سال 1242 به حج مشرف شده است. سفرنامه وي بطور كامل در كتاب المعسول (ج 7، ص 197) آمده و گرچه مختصر است اما خالي از فايده نيست.

106 ـ رحلة المنالي الزبادي، عبدالمجيد بن علي الحسني الادريسي (م 1163) نام كتاب وي «بلوغ المراسم بالرحلة الي بيت الله الحرام» است. سفر وي در سال 1148 بوده و نسخه آن در كتابخانه عمومي در شهر رباط موجود است. وي از سفرنامه عياشي فراوان استفاده كرده است.

107 ـ رحلة السويدي، ابوالبركات عبدالله بن حسين السويدي البغدادي (1104 ـ 1174). نام كتاب وي «النفحة المسكية في الرحلة المكية» بوده و نسخه آن در كتابخانه عارف حكمت در مدينه (كه اكنون كتاب هايش به كتابخانه ملك عبدالعزيز منتقل شده) موجود است.

108 ـ الرحلة الناصريه، احمد بن محمد بن ناصر الدرعي (1057 ـ 1129). وي چهار سفر به حج آمده كه يكي از آنها در سال 1021 بوده. وي از عياشي استفاده فراوان كرده است. سفرنامه مزبور به صورت سنگي با حروف مغربي در شهر فاس به سال 1320 در دو جزء شامل 442 صفحه چاپ شده است.

109 ـ رحلة النابلسى، عبدالغني بن اسماعيل النابلسي الدمشقي (1050 ـ 1143). نام سفرنامه وي «الحقيقة و المجاز في رحلة الشام و مصر و الحجاز» شامل سه جلد است كه جلد سوم مربوط به سفر حجاز مي باشد. خروج وي از مصر در اين سفر در سال 1104 است. حمد جاسر نوشته كه در اين كتاب آرائي ابراز شده كه با مسائل عصر ما موافقت ندارد! نسخه اي از اين كتاب به شماره 2376 در كتابخانه اسعد افندي و نسخه اي به شماره 41 در مكتبة الحرم المكي نگهداري مي شود.

110 ـ رحلة القيسي، محمد بن احمد القيسي، از قرن يازدهم، نام اين سفرنامه «أنس الساري السارب من أقطار المغارب الي منتهي الآمال و المآرب سيد الاعاجم و الاعارب» است. اين كتاب به كوشش شيخ محمد الفاسي در سال 1388 در رباط چاپ شده است.

111 ـ رحلة الهشتوكي، احمد بن محمد بن داود الجزولي الهشتوكي (م 1096). در اصل سفرنامه اي به صورت خطي بوده كه محمد بن ابراهيم كتاني آن را از هشتوكي دانسته اما حمد الجاسر تاريخ 1099 را در آن ديده. با اين حال اظهار داشته كه خالي از فايده نيست.

112 ـ الرحلة العياشيه، ابوسالم عبدالله بن محمد العياشي، نام كتاب ماء الموائد بوده و از مفصل ترين سفرنامه هاست. مؤلف در سال هاي 1059، 1064 و 1072 به سفر حج آمده است. كتاب مزبور در سال 1316 در دو جلد (464 + 488 صفحه) با خط مغربي چاپ سنگي شده است. همان چاپ در سال 1397 افست شده است.

كتابي با عنوان «المدينة المنورة في رحلة العياشي» به سال 1408 در كويت منتشر شده است.

113 ـ رحلة البكري، محمد البكري، عياشي از نسخه اين كتاب خبر داده و حدس زده كه از محمد بن شيخ زين العابدين باشد. بخش هايي از اين سفرنامه را عياشي، ابن ناصر، ابن عبدالسلام آورده اند. اين قسمت ها را حمد الجاسر در مجله «العرب» منتشر كرده است.

114 ـ رحلة البكري، نام اين سفرنامه «الحقيقة و المجاز» است. دكتر احمد سامح الخالدي آن را تلخيص و در مجله «الرساله» در قاهره چاپ كرده است. نسخه اصل آن در دارالكتب المصريه موجود است.

115 ـ رحلة القلصادي، ابوالحسن علي القلصادي الاندلسي (م 891) وي از راه دريا در شعبان سال 851 به جده رسيده است. كتاب با اين مشخصات چاپ شده: تحقيق محمد ابوالاجفان، تونس، 1399، 256 صفحه.

116 ـ الدرر الفرائد المنظمة، شيخ محمد بن عبدالقادر جزيري مصري حنبلي (م بعد از سال 975). اين كتاب مخلوطي از تاريخ و سفرنامه است. حمد الجاسر دو جلد آن را چاپ كرده و جلد سوم نيز در دست انتشار است. ناشر آن منشورات دار اليمامة بالرياض است.

117 ـ رحلة ابن بطوطه، (703 ـ 779).

118 ـ رحلة البلوي، خالد بن عيسي بن احمد البلوي الاندلسي. وي در سال 738 مشرف شده و نام سفرنامه وي «تاج المفرق في تحلية اهل المشرق» است كه قرار است به زودي منتشر شود.

119 ـ رحلة الصفدي، خليل ايبك الصفدي (م 764). وي نويسنده كتاب معروف «الوافي بالوفيات» است. نام سفرنامه وي «الحقيقة و المجاز الي الحجاز» است. نسخه آن در كتابخانه عارف حكمت بوده و گويا نسخه اي هم در دارالكتب المصريه از آن موجود است.

120 ـ رحلة ابن جبير الأندلسي (528 ـ 607). سفرنامه وي معروف بوده و بارها چاپ شده است.

121 ـ رحلة ابن رشيد، محمد بن عمر بن رشيد الاندلسي (657 ـ 721). حمد الجاسر در سال 1402 شنيده كه شيخ محمد بن حبيب الخوجه مفتي بلاد تونس مشغول تصحيح اين كتاب است.

122 ـ رحلة العبدري، محمد بن محمد علي العبدري. وي در سال 689 به سفر حج آمده. اين كتاب به كوشش شيخ محمد الفاسي در سال 1388 در رباط چاپ شده است. عبدري در كتابش گفته: اكثر سكان بدر ضعفاء و هم رفضة و كذلك اكثر اهل المدينة علي ساكنها السلام.1

123 ـ مستفاد الرحلة و الاغتراب، قاسم بن يوسف بن علي السبتي التجيبي (670-730). نسخه كاملي از اين سفرنامه شناخته نشده است. بخشي از آن را استاد عبدالحفيظ منصور در 557 صفحه چاپ كرده است. ناشر آن دارالعربية للكتابِ تونس است.

124 ـ مشاهداتي في بلاد الحجاز، عبدالوهاب خضير، اين رساله چهل و نه صفحه در سال 1349 نوشته شده و گزارش اولين جشن تخت نشستن ملك عبدالعزيز را آورده است.

125 ـ في المملكة الروحية للعالم الاسلامي، سفرنامه حج است كه در سال 1349 در 230 صفحه مصور نوشته شده و گويا در مدينه چاپ شده است.

126 ـ مرشد الحاج، عبدالوهاب مظهر، 1347، 103 صفحه.

127 ـ الارتسامات اللطاف في خواطر الحاج الي أقدس مطاف، امير شكيب ارسلان (1286-1366). اين سفرنامه سفر حج او در سال 1348 است كه در 304 صفحه چاپ شده و از بهترين سفرنامه هاست.

128 ـ رحلة الحجاز، ابراهيم عبدالقادر المازني (1308 ـ 1368). سفر او در سال 1349 انجام شده و گزارش تخت نشيني ملك عبدالعزيز را آورده. اين اثر در سال 1930 در 166 صفحه چاپ شده است.

129 ـ سياحتي في الحجاز، منسوب به غريب بن عجيب الهاشمي است. اين كتاب در 457 صفحه به سال 1915 در قاهره چاپ شده است.

130 ـ تذكار الحجاز، عبدالعزيز صبري، اين كتاب در 228 صفحه در سال 1342 در مطبعة السلفيه چاپ شده است.

131 ـ في قلب نجد و الحجاز، محمد شفيق مصطفي، مؤلف روزنامه نگار مصري است كه در سال 1346 به حج مشرف شده، سفرنامه او ابتدا در مجله السياسه و پس از آن توسط دار المنار در 68 صفحه مستقل چاپ شده است.

132 ـ مرشد الحجاج الي الاماكن المقدسه، محمد حسن غالي، قاهره، 1923، 200 صفحه.

133 ـ مرآة الحرمين، ابراهيم رفعت پاشا (1273 ـ 1353). وي در سال هاي 1320، 1321 و 1325 اميرالحاج بوده و كتاب او از بهترين آثار در اين زمينه است.

134 ـ الرحلة الحجازيه، محمد لبيب التبنوني. وي در اين سفرنامه گزارش حج عباس حلمي خديو مصر را كه در سال 1327 انجام شده آورده و از سفرنامه هاي خوب است. اين سفرنامه در سال 1329 در 334 صفحه چاپ شده و پس از آن هم مكرر افست شده است.

135 ـ دليل الحج للوارد الي مكة و المدينة من كل فجّ

136 ـ مشعل المحمل

137 ـ كوكب الحج، محمد صادق. اينها سه سفرنامه است كه در يك مجموعه با نام «نخست» در سال 1313 در 152 صفحه همراه تصاوير چاپ شده است.

138 ـ التحفة اليمنية في الاخبار الحجازيه، محمد اليمني بن علي بن عرعار محار العنابي الجزائري، اين سفرنامه در سال 1311 در قاهره، در 39 صفحه چاپ شده است.

139 ـ الرحلة الوهبية الي الاقطار الحجازيه، احمد علي الشاذلي صاحب مجله الاسلام. او در سال 1321 به حج مشرف شده و سفرنامه او در 86 صفحه مشتمل بر بيان آشفتگي هاي زمان سفر او در حجاز است.

140 ـ الرحلة الحامديه، اسماعيل الحامدي المالكي. نويسنده مصري. اين كتاب در سال 1297 به حج مشرف شده و نسخه اي از كتاب او در كتابخانه عمومي رباط موجود است. اين كتاب همراه با مناسك است.

141 ـ رحلة التونسي، محمد بن عثمان السنوسي التونسي (1266 ـ 1318). مؤلف در سال 1299 به حج مشرف شده و در ضمن كتاب شرح حال افراد زيادي را همراه با گزارش سفر خود تا بازگشت به شام آورده است.2

جداي از آنچه حمد الجاسر آورده از چند سفرنامه عربي ديگر هم ياد مي كنيم

142 ـ الرحلة الي المدينة المنوره، الشيخ محمد ياسين، دمشق، دارالفكر المعاصر، 1407

143 ـ الرحلة الحجازيه، سيدرضا بن محمد هندي نجفي(م 1362 ق.)

144 ـ الرحلة الحجازيه، محمديحيي بن محمد المختار الولاتي، بيروت، دارالغرب الاسلامي.

145 ـ الرحلة الحجازيه، سه سفرنامه از علامه سيد محسن امين از سفرهاي حج ايشان برجاي مانده است.

146 ـ رحلة الحج الي بيت الله الحرام، محمد الامين الشنقيطي، جده، دارالشروق 1403.

147 ـ الرحلة الحسينيه، شيخ محمد حسين بن حمد الحلي، اين سفرنامه با مقدمه محمدحسن مظفر شاگرد مؤلف در سال 1329 ق چاپ شده است.

148 ـ الرحلة المقدسة الي بيت الله الحرام، عبدالله بن عبدالمطلب بوقس، بيروت، 1404

149 ـ الرحلة المكية، ارجوزه، شيخ محمد حسن كبّه (م 1336ق). نكـ : ذريعه، ج 1، ص 474

150 ـ علي تلال مكه، بنت الهدي الصدر، بيروت، دارالتعارف، 1400

151 ـ التحفة اليقاضية في الرحلة الحجازيه، سليمان قيضي، بصره، 1331

1- ملخص رحلتي، ابن عبدالسلام المغربي، ص 98

2- گزارش حمد الجاسر از سفرنامه هاي عربي را آقاي سيدحسن اسلامي در فصلنامه «ميقات حج» ش 4، صص 228 ـ 212 ترجمه كرده بودند كه بنده بي خبر از آن، ترجمه همراه با اختصار آن را در اينجا انجام دادم و پس از آن ترجمه ايشان را ديدم.