با گسترش صنعت چاپ و محدودشدن نسخههاى خطى، دادن اطلاعات دقيق و جامع از نسخههاى خطى، كمك فراوانى به ارائه تلاشهاى علمى و هنرى دانشمندان گذشته است. اهمال و كوتاهى در اين امر، ارتباط رشتههاى علمى را با سابقه آنها از بين خواهد برد. بنابراين تعريف دقيق نسخه خطى و گزارش كامل از ويژگىهاى علمى و هنرى آن، بر فهرستنگاران لازم و ضرورى است. فهرستنويسان پيشين با تلاشهاى فراوان خود، تجاربى را كه موجب رشد و تكامل فن فهرستنويسى گرديده است، در اختيار ما قرار دادهاند. ما در اين نوشتار سبك كامل و جامع آن را ارائه خواهيم كرد، اما پيش از ورود به مباحث اصلى فهرست نويسى، مقدماتى تقديم مىگردد.
چينش نسخهها در مخزن
ترتيب و چينش نسخهها در مخزن، داراى نقشى اساسى در حفظ نسخهها و دسترسى آسان به آنها است. بنابراين در چينش نسخهها اين دو ويژگى كاملاً بايد رعايت شود: 1. حفظ و بقا ء نسخهها؛ 2. دسترسى آسان به نسخهها. براى حفظ و بقا ء نسخههاى خطى بايد كتابهاى هماندازه در كنار هم چيده شوند تا به مرور زمان جلد آنها آسيب نبيند. قفسهاى كه براى نسخههاى خطى انتخاب مىگردد، در برابر آفتها مقاوم باشد و از قفسههاى چوبى استفاده نشود. هم چنين از چسبيدن لبه نسخهها به ديوار بايد جلوگيرى كرد تا نسخه در معرض آفت قرار نگيرد. ويژگىهاى مخزن، نوع قفسهها و كيفيت نگهدارى نسخهها از موضوع اين مقال خارج است و در بحث نگهدارى و آفتزدايى نسخههاى خطى بايد بررسى شود. براى سهولت دسترسى به نسخهها، ترتيب و شمارهگذارى آنها ضرورى است. روشهايى كه در اين زمينه موجود است، عبارتند از:
الف. ترتيب بر اساس قطع نسخهها؛
در اين شيوه ابتدا نسخهها را به ترتيب اندازه آنها و بدون در نظر گرفتن موضوع يا لغت كتاب، كنار هم قرار مىدهند، آن گاه به صورت مسلسل شمارهگذارى كرده، در فهرست نيز براى دسترسى به نسخه، شماره مسلسل آن را ذكر مىكنند. ترتيب نسخهها در اغلب كتاب خانههاى ايران مانند كتاب خانههاى: آيت اللّه مرعشى، دانشگاه تهران، ملك، وزيرى يزد و... به همين شكل است.
ب. ترتيب بر اساس لغت كتاب؛
در اين روش نسخههايى را كه لغت آنها مشترك است، كنار هم قرار مىدهند و ضمن تقسيم نسخهها به فارسى، عربى، تركى، اردو، انگليسى و... هر دسته را به صورت مسلسل شمارهگذارى مىكنند. ترتيب نسخههاى خطى كتاب خانه ملى ايران به اين صورت است. مشكلى كه در اين روش به وجود مىآيد تكرار شماره مسلسلها است؛ بنابراين براى رفع اين مشكل بايستى پس از شماره مسلسل نسخه، زبان آن نيز درج گردد. مثلاً گفته شود نسخه شماره 108 فارسى تا با شماره 108 عربى اشتباه نشود. دشوارى ديگرى كه در اين روش وجود دارد، تعيين لغت براى برخى نسخهها است؛ زيرا قرار دادن مجموعههايى كه مثلاً داراى چند رساله عربى و چند رساله فارسى است، در هر لغتى موجب نقض غرض مىشود.
لطفا منتظر باشید ...
