تاریخ علم اصول از نگاه شهید محمدباقر صدر نسخه متنی

سؤالى كه در اين جا مطرح است اين است كه چه عواملى بعد از وفات شيخ طوسى سبب توقف و عدم ادامه ى مسير رو به رشد علم شده است؟ شهيد سعيد آية الله سيد محمد باقر صدر سه عامل را ذكر كرده اند:(68)

1.هجرت شيخ طوسى از بغداد به نجف اشرف شيخ طوسى بعد از وفات اساتيدش، شيخ مفيد )متوف 413ه..ق..( و سيد مرتضى )متوف 436 ه.

ق.

( زعامت عامه ى شيعه و حوزه علميه ى بغداد را عهده دار مى شود امّا به دليل بالا گرفتن فتنه و كشتار و درگيرى هايى كه در بغداد بين شيعه و سنى صورت مى گيرد، در سال 448 ه..ق.. - 12 سال بعد از زعامتش در حوزه ى بغداد - مجبور به هجرت به نجف مى شود.

ورود او به نجف و اقامت در آن جا سبب پيدايش حوزه ى علميه نجف مى شود، حوزه اى كه امروز هزار سال سابقه دارد.

اين هجرت پيامدهايى را در پيش داشت: از يك سو، براى شيخ طوسى كه در حوزه ى بغداد - به دليل زعامت عامه ى شيعه - اشتغالات بسيارى داشت، فراغت بالى حاصل شد و در نتيجه، فرصت و زمينه خوبى براى ايجاد حركت نو و ابتكارى در فقه و تعميق و دقت بخشيدن به آن فراهم گرديد و اين امكان پيدا شد كه با تأليف كتاب »المبسوط« در فقه، گامى بسيار بلند و اساسى برداشته شود.

به قول محقق شيخ اسدالله تسترى در مقابيس الانوار،(69) »شايد هجرت او حكمت خداوند و از نعمت هاى الهى بر شيعيان بود، تا چنين فراغ بالى براى مرحوم شيخ طوسى در اواخر عمرش پيدا شود، كه تمام فرصتش را صرفاً در راه تحقيق علمى به كار برد و موجب ابداع و نوآورى به ويژه در مسائل فقهى گردد«.

از سوى ديگر، اين هجرت سبب جدايى شيخ طوسى از شاگردانش در حوزه ى بغداد شد.

آنها افرادى با استعداد و بعضاً هم دوره هاى درسى شيخ طوسى و از شاگردان شيخ مفيد و سيد مرتضى بودند، كه به دليل عظمت علمى شيخ طوسى، بعداً شاگرد وى شده بودند.

بر اثرِ اين هجرت، شاگردان مستعد حوزه ى بغداد نتوانستند مستقيماً از تحقيقات و نوآورى هاى شيخ طوسى بهره ببرند و بعد از شيخ طوسى، ادامه دهنده ى راه او باشند.

شاگردانى كه در حوزه ى نوپا و تازه تأسيس نجف اشرف به درس شيخ طوسى مى آمدند، بر خلاف شاگردان حوزه بغداد جوان و تازه كار بودند و هنوز آمادگى و قدرت علمى چندانى نداشتند كه بتوانند خود را با گام هاى بلند شيخ طوسى هماهنگ كنند و بعد از او ادامه دهنده ى اين تحول علمى باشند، زيرا ايجاد تحول در مسائل علمى و به ويژه فقه تنها متكى به استعداد افراد نيست، بلكه نيازمند به بحث و غور و تتبع و كار علمى است، كه حوزه ى جوان نجف از آن هنوز برخوردار نشده بود.

(70) بنابراين هجرت شيخ طوسى از بغداد به نجف از يك سو، رشد چشمگير و هرچه بيش ترِ شيخ طوسى و از سوى ديگر، فقدان شاگردانى را كه بتوانند با اين رشد تربيت شوند و او را همراهى كنند، در پيش داشت و اين يكى از عوامل توقف و ركود فقه و اصول بعد از وفات شيخ طوسى است.

(71)

2.ابهت و عظمت علمى شيخ طوسى رحمه الله عده اى از علما اين ركود و توقف را ناشى از عظمت و ابهتى كه شيخ طوسى در بين شاگردانش داشت مى دانند.

قدرت علمى شيخ طوسى باعث شد تا ديگران احساس كنند كه شيخ طوسى حرف نهايى را زده و ديگر حرفى براى آنها باقى نمانده است.

عظمت علمى شيخ طوسى نظراتش را نزد شاگردانش مقدس و غير قابل نقد ساخت.

شيخ حسن بن زين العابدين، صاحب معالم از پدرش، شهيد ثانى رحمه الله نقل مى كند: »اكثر فقها بعد از شيخ طوسى، به خاطر كثرت اعتقاد و حسن ظنّى كه به شيخ طوسى داشتند، در فتاواى خود تابع او بودند«.

(72) همچنين سديد الدين محمود بن على بن حسن حمصى كه آن دوران ركود را درك كرده است مى گويد: »ديگر براى شيعه ى اماميه فتوا دهنده اى باقى نمانده است، بلكه همگى حاكى و ناقل هستند«.

(73) شهيد صدر )ره( مى فرمايد: اين عامل كه يك عامل عاطفى و احساسى است، به تنهايى نمى تواند آن ركود علمى را تفسير كند، بلكه اين عامل در كنار عامل اوّل بايد قرار گيرد؛ يعنى صرف قدرت علمى يك شخص نمى تواند سبب ركود و بسته شدن باب رشد براى ديگران باشد، بلكه عظمت علمى شيخ طوسى به ضميمه ى عدم وجود شاگردانى مستعد از نظر علمى كه بتوانند مبانى وى را درك و نقادى كنند موجب تقدس آراى شيخ طوسى در بين شاگردان شد.