رويكردهاى اجتماعى در مطالعه دين - رویکردهای اجتماعی در مطالعه دین نسخه متنی

رويكردهاى اجتماعى در مطالعه دين

محمد فولادى

پيش گفتار

قرن ها غفلت، ركود، عقب ماندگى و در لاك خود فرو رفتن، هاله اى از ابهام بر چهره دين نشاند و امكان جولان انديشه و فكر و رشد مباحث علمى و مبارزه عملى را از بيش تر انديشمندان مسلمان سلب نمود. اما در اين ميان، همچون هميشه تاريخ، كه استثناهايى يافت مى شوند و كسانى فراتر از زمان و مكان مى انديشند، برخى از بزرگان قد علم كردند و بدون كم ترين ملاحظه اى، انديشه خود را طرح نمودند. از جمله مصلحان و نوانديشان مسلمان در جوامع اسلامى، كه كمر همت به تجديد سازمان انديشه اسلامى پرداختند، سيدجمال الدين اسدآبادى، شيخ محمد عبده، اقبال لاهورى، حضرت امام و استاد مطهرى4 مى باشند. نقطه اوج اين تلاش ها احياى انديشه دينى توسط امام خمينى; بود.

پيدايش انقلاب اسلامى در ايران و ظهور ارزش ها و الگوهاى رفتارى جديد در روابط انسان، عرصه را براى نگاهى دوباره و ارزيابى مجدد آراء و افكار و عقايد دينى باز نمود; زيرا فرهنگ جديد، كه به بركت انقلاب اسلامى ظهور كرد، به انسان ها هويتى تازه بخشيد تا بر اساس ارزش ها، اصول و انديشه هايى نو و برداشتى دوباره از اسلام، به كاوش در فرهنگ دين بپردازند و اين تفسير نو از دين، نه به دليل برداشتى متناقض با برداشت پيش از انقلاب از اسلام و يا تغيير در مبانى دينى، بلكه به دليل حضور دين در صحنه اجتماع و سياست و تفسير دين بر اساس نيازها و مقتضيات جديد است. احياى مجدد دين در صحنه اجتماع و سياست چيزى نيست كه به بهايى اندك به دست ما رسيده باشد، بلكه بهايى سنگين در اين راه پرداخت گرديده است; چه خون هاى بسيارى كه در اين راه ريخته شده و چه قلم هاى پر قدر انديشمندان بزرگى كه در اين راه شكسته شده است!

از جمله كسانى كه در زمينه مسائل دينى و انديشه اجتماعى اسلام به تجزيه و تحليل پرداخته و در زمره نو انديشان جامعه اسلامى به شمار مى رود و در وُسع خود كوشيد تا انديشه هاى دينى را در قالبى نو ارائه نمايد، دكتر على شريعتى است.

در خصوص برخورد با آثار دكتر شريعتى، سخن به افراط و تفريط فراوان رفته است. اما طرح علمى انديشه هاى وى و يافتن نقاط قوّت و ضعف تفكرات وى به عنوان مباحثى صرفاً علمى و به دور از حبّ و بغض هاى سياسى و شخصى از جمله اهداف اين مقاله است. اما پيش از ورود به بحث، تذكر چند نكته ضرورى است:

1ـ دكتر شريعتى، كه مدرك دكتراى خود را در زمينه «تاريخ تمدن و جامعه شناسى» اخذ كرده، در خصوص دين و مبانى و اصول آن به تجزيه و تحليل پرداخته و در زمينه دين نه به عنوان يك متديّن و مسلمان و معتقد، بلكه از زاويه اى بيرونى و به عنوان يك متفكر اجتماعى به ارزيابى پرداخته است. چه وى، چندان در قيد و بند ضوابط و معيارهاى جامعه شناسان نبوده و از روش هاى جامعه شناسى در تحليل پديده هاى اجتماعى كمك نگرفته است.

2ـ از جمله عواملى كه موجب شكل گيرى و رشد شخصيت افراد مى شود، محيط و بستر اجتماعى است كه فرد در آن قرار دارد. در دهه 1330، كه همزمان با آغاز رسمى فعاليت هاى علمى و سياسى دكتر شريعتى است، احزاب و جريان هاى اجتماعى و سياسى گوناگون، به ويژه جريانات و اجزاب چپ، جوّ حاكم بر ايران را در اختيار داشتند. از اين رو، گروه هاى اسلامى، ملّى و نهضت ملّى مقاومت ـ كه وى عضو آن بود ـ در مقابل اين گونه جريانات فكرى، از خود واكنش و مقاومت نشان دادند. ورود شريعتى به مباحث و تحليل هاى ماركسيستى و ديالكتيكى از وى چنان شخصيتى ساخت كه وى در تحليل بسيارى از مباحث دينى، متأثر از آن هاست. از جمله اولين آثار وى در اين سال ها، كتاب خداپرست سوسياليست ابوذر گواه اين مدعاست.

3ـ علاوه بر جريان فكرى حاكم، كه شريعتى به شدت از آن متأثر بود و خود نيز بدان اذعان داشت، او از برخى انديشمندان از جمله، مولوى، صادق هدايت، اقبال، فانون و مترلينگ نيز متأثر بود.

4ـ با عنايت به شرايط مذكور و با توجه به اين كه شريعتى بيش از آن كه محصول تربيت حوزه هاى دينى باشد، تحصيل كرده غربى است، هرگز نبايد و نمى توان انتظار داشت كه او همچون علاّمه طباطبائى و شهيد مطهرى4 به تجزيه و تحليل دين بپردازد و تفسير ماركسيستى وى از دين تا حدى طبيعى است.

5ـ براى تبيين نوع تفسيرى كه شريعتى از دين ارائه داده، تفسير ديدگاه ماركسيسم از دين و نيز دو تفسير رايج جامعه شناسانه از دين ـ يعنى: تفسير ماكس وبر و دوركيم ـ نيز ضرورى است.

انواع رويكردهاى اجتماعى مطالعه دين

پديده هاى دينى را مى توان از چهار منظر مورد بررسى قرار داد:

1ـ منظر جامعه شناسى;

2ـ منظر دينى;

3ـ منظر فلسفى و كلامى;

3ـ منظر روان شناختى;

رويكرد اول، خود به دو نگاه جامعه شناسى دين((Sociology of Religion و جامعه شناسى دينى (Religiuos Sociology)تقسيم مى شود. «جامعه شناسى دين» در پى فهم ماهيت پديده هاى دينى از نگاه جامعه شناسانه است و پديده هاى دينى را به عنوان «پديده هاى اجتماعى» مورد مطالعه قرار مى دهد. جامعه شناسى دينى نيز پديده ها و رفتارهاى دينى را به عنوان بخشى از پديده هاى اجتماعى با روش هاى دينى مورد بررسى قرار مى دهد.( )