باطن و تاویل قرآن جلد 1

معناى ياد شده را داشته باشد.

جناب آقاى دكتر شاكر! با توجه به تفسيرى كه شما از معناى تأويل از نظر ابن فارس ارائه داديد، آيا مى توان تمام موارد كاربرد اين واژه در قرآن را توجيه كرد؟ شاكر: به نظر من، مواردى كه در قرآن واژه ى تأويل به كار رفته است با معنايى كه ابن فارس از تأويل ارائه داده است، بيش ترين سازگارى را دارد.

در قرآن كريم، هفده بار اين واژه به كار رفته است. اين موارد هفده گانه به سه بخش قابل تقسيم است; يعنى تأويل به سه چيز اضافه شده است:

/الف ) قول و كلام./ در آيه ى 7 سوره ى آل عمران، آيه ى 53 سوره ى اعراف و آيه ى 36 سوره ى يونس، تأويل به قرآن و آيات آن اضافه شده است و از اين رو در اين آيات، تأويل كلام مطرح است.

/ب) فعل./ در آيات 78 و 82 سوره ى كهف و آيه ى 59 سوره ى نساء و آيه ى 35 سوره ى اسراء، تأويل به فعل اضافه شده است.

/ج) رؤيا./ در آيات 6، 21،36، 37، 44، 45، 100 و 101 سوره ى يوسف، تأويل به رؤيا اضافه شده است.

بايد ديد كه در هر يك از اين سه مورد، تأويل به كدام يك از دو معنايى كه ابن فارس گفته است، منطبق مى شود. در اين جا هر يك از سه دسته را به طور جداگانه مورد بررسى قرار مى دهيم:

/الف ) تأويل كلام:/ تأمل و تدبّر در آياتى كه در آنها تأويل به قول و كلام اضافه شده است، نشان مى دهد كه در برخى از موارد به معناى اوّل و در برخى از موارد به معناى دوّم به كار رفته است.

تأويل در آيه ى هفتم سوره ى مباركه ى آل عمران، به معناى ابتداى كلام (مراد متكلم) است. در اين صورت آيه ى (وَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَ الرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ) يعنى جز خدا و راسخان در علم، مراد خداوند از آيات متشابه را نمى دانند.

در سوره هاى اعراف و يونس، تأويل به معناى دوّم است. در نتيجه، منظور از تأويل قرآن، تحقق وعده هاى خداوند است كه ظرف زمانى آن قيامت است. برخى از مفسّران، نظير طبرى نيز بر اين نظرند. طبرى در تفسير آيه ى (وَ لَقَدْ جِئْناهُمْ بِكِتاب فَصَّلْناهُ عَلى عِلْم هُدىً وَ رَحْمَةً لِقَوْم يُؤْمِنُونَ هَلْ يَنْظُرُونَ إِلاّ تَأْوِيلَهُ يَوْمَ يَأْتِي تَأْوِيلُهُ...)[6] نوشته است:

مراد از تأويل، عاقبت امرشان است كه همان تحقق وعده هاى الهى، يعنى ورود در عذاب الهى و آتش دوزخ است.[7] روشن است كه نمى توان تأويل را در اين آيه به معناى «مراد متكلم» دانست; زيرا معقول نيست كه بگوييم در روز قيامت مراد خداوند از آيات قرآن روشن مى شود! بلكه به جهت اتمام حجت بر مردم، بايد مراد خداوند در دنيا براى مردم قابل درك باشد.

عبارت (لَمّا يَأْتِهِمْ تَأْوِيلُهُ) در آيه ى 39 سوره ى يونس هم به اين معناست; يعنى «هنوز زمان تحقق آن نرسيده است».

ب ) تأويل فعل: در برخى از آيات تأويل فعل به معناى ابتداءالامر است. ابتداءالامر در مورد فعل، همان انگيزه ى فاعل از فعل است كه از نظر وجودى و زمانى، قبل از فعل است. تأويل در آيات مربوط به حضرت موسى و حضرت خضر(عليهما السلام) به اين معناست. حضرت خضر پس از آن كه كارهايى را انجام داد كه حضرت موسى توان تحمّل آنها را نداشت، انگيزه ى خود را از انجام آن كارها به موسى اعلام كرد و پس از بيان انگيزه ى خود از آن كارها به موسى گفت: (ذَلِك تَأوِيلُ مَا لَم تَسْطِع عَلَيهِ صَبْراً).[8] در برخى ديگر از آيات، تأويل فعل به معناى فرجام كار است. تأويل در آيات 59 سوره ى نساء و 35 سوره ى اسراء به اين معناست. آيه ى 59 سوره ى نساء در مورد تأويل ردّ تنازع به خدا و رسول و آيه ى 35 سوره ى اسراء در مورد تأويل توزين كالا با ترازوى سالم است كه در هر مورد، آيات با عبارت (ذلِك خَيْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِيلاً) پايان مى پذيرد. طبق اين آيات، توزين كالا با ترازوى سالم و ردّ تنازع به خدا و رسول، از كارهايى است كه فرجامى خوش در پى دارد. خداوند از عاقبت و فرجام اين كارها با عنوان تأويل نام برده است. در تفاسير نيز عبارت (أَحْسَنُ تَأْوِيلاً) به (اَحْسَنُ عاقِبَةً) تفسير شده است.[9]