و پيامبر اكرم مى فرمايد - اخلاق و آداب در حج و زیارت نسخه متنی

و پيامبر اكرم مى فرمايد

«مَنْ حَجّ البَيْتَ فَلَم يرفث ولم يفسق، خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ كَيَوْم وَلَدَتْهُ اُمُّه»
«كسى كه حج كند و مرتكب زشتى و فسق نگردد، از گناهانش پاك شود چنانكه گويى از مادر متولد گرديده است».

و اين خود يك اصل است كه هر عبادتى بايد با روح تقوا و طهارت نفس همراه باشد تا مورد قبول واقع شود; }إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللهُ مِنْ الْمُتَّقِينَ{⁽⁹⁾ از اين رو در روايت آمده كه تحوّل اخلاقى فرد در اين سفر روحانى و احتراز از معاصىِگذشته، نشانه قبولىِ حجّ اوست; قال رسولالله(صلى الله عليه وآله): «آيَةُ قَبُول الحَجّ ترك ما كان عليه مُقيماً من الذنوب»
خلاصه اينكه: حج نقطه تحول روحى و اخلاقى حاجيان است و بدون شك بايد آثار اين تحول در اعمال و اخلاق حج گزاران مشهود باشد، چنانكه براى تشرف به حج، اين ضيافت بزرگ الهى نيز بايد آمادگى لازم را از نظر روحى و اخلاقى فراهم آورند.

امام علىبن موسىالرضا(عليه السلام)طىروايتىجامع، به ابعاد فردى واجتماعى حج مى پردازد وازبُعد اخلاقى وتهذيب نفوس سخنمىگويد ومىفرمايد:

«اِنّما اُمِرُوا بِالْحَجّ لِعِلّة الوفادة الى الله عَزّوجلّ وطلب الزيادة والخروج مِنْ كلّ ما اقترف العبد تائباً ممّا مضى مستأنفاً لما يستقبل مع ما فيه من اخراج الأموال وتعب الأبدان والاشتغال عن الأهل والولد و حظراً الأنفس عن اللّذات، شاخصاً في الحرّ والبرد، ثابتا على ذلك، دائما مع الخضوع والإستكانة والتذلّل ...»⁽¹¹⁾.

«همانا به حج مأمور شدند تا به محضر خداوند بزرگ باريابند و از او نعمتِ افزونتر طلب كنند و از گناهانى كه بندگان مرتكب شدهاند خارج گردند و از گذشته توبه كنند و در آينده جبران نمايند و راه درست پيش گيرند و نيز از اين رهگذر اموال خرج شود و بدنها به رنج افتد و از سرگرمى زن و فرزند بيرون آيند و نفس را از لذّتها دور نگهدارند و گرما و سرما را تحمل كنند و به آن حالتى كه به دست آوردهاند پابرجا باشند و خضوع و خاكسارى و افتادگى را تمرين كنند».

از جمله روايات اين باب گفتگوى امام سجاد(عليه السلام) با شبلى است كه درباره تأثيرات تربيتى و اخلاقى به تفصيل سخن مى گويد و در اغلب كتابهاى حج آمدهاست. چنانكه ملاحظه مى كنيم، تهذيب نفس وانسانسازى به عنوان فلسفه حج در آيات و روايات، به كرّات آمده و اين امر حكايت از اهميت آثار اخلاقى و تربيتى حج دارد كه نبايد از ديد حجگزاران و آموزش دهندگان و راهنمايان آنها پوشيده بماند.

ضعفهاى اخلاقى و عملى

با اينكه به گواهى ناظران و اعتراف ديگران، زائران ما از نظر آراستگى اخلاقى بهترينند و حج گزارى كشورما الگويى آبرومند براى حج است، اما در ميان انبوه زائران پاكدل و وارسته و مهذّب، افرادى بوده و هستند كه به هر دليل، از بعد اعتقادى و اخلاقى، علمى و عملى و مقررات شناسى، ضعف و كاستىهايى داشته و دارند كه حل آن، راهكارهاى عملى خاصى ر مى طلبد. اين مشكلى است كه هميشه وجود داشته و در روايات به طور مكرر از آن سخن به ميان آمده است.

از جمله روايتى است از حضرت امام باقر و امام صادق(عليهما السلام)نقل شده كه درباره حج گزاران زمانشان (كه بسيارى از عمال ظلمه و مخالفان اهلبيت بودند) فرمودند: «ما أكثر الضجيج واَقَلّ الحجيج»⁽¹²⁾; «هياهو و سر و صدا زياد است اما حج گزار كم».

اين گونه روايات درس عبرتى است براى حجگزار كه مغرور نباشد و به صرف اينكه به خانه خدا يا حرم نبوى و بقيع و ساير اماكن مشرفه مى رود، تصور نكند به حريم كبريايى و قرب خداوندى راه يافته بلكه قبل از هر چيز به شرايط و آداب، اخلاق و معنويات و تحول روحى و عملى بينديشد، باشد كه در زمره زائران واقعىِ خانه خدا در آيد و مصداق اين شعر نباشد:

بهطواف كعبه رفتم به حرم رهم ندادند كه تو در برون چه كردى كه درون خانه آيى؟!

مسؤوليت سنگين اخلاقى ما

با توجه به آنچه به اختصار از نظر گذشت، ضرورت اخلاق و آداب در اين هجرت روحانى و سفر الهى، واضحتر از آن است كه آن را به شرح و بيان نياز باشد. اين سفر براى بيشتر زائران، در طول عمر تنها يكبار پيش مى آيد و از دست دادن فرصت كوتاه و زود گذر حج و غفلت از وظايف و مقرّرات و تذكرات، خسارتى است جبران ناپذير كه افزون بر زيانهاى فردى و تيرگى صفاى عبوديت، آثار نامطلوب اجتماعى و مكتبى فراوانى به بارمىآورد. حج مجمع جهانى وجوه مسلمين از همه اقطار عالَم است.

در اين كنگره عظيم جهانى و بين المللى، ضعفهاى اخلاقى، بويژه از ما پيروان اهلبيت(عليهم السلام) كه زير ذرّهبينِ دوست و دشمن قرار داريم، به سرعت نمايان مى شود و تا كرانههاى جهان پيش مى رود و چهرهاى زشت و نامطلوب از شيعه نشان مى دهد و سمعه ملّت بزرگ و ميهن اسلامى را مخدوش مى سازد
و اگر خداى ناخواسته يك زائرى عملى نامناسب و رفتارى نامطلوب از خود نشان دهد، علاوه بر گناه فردى و ضايع كردن زحمات خود، به حيثيت نظام و تشيع و مكتب والاى اهلبيت لطمه زده و ديگران آن را به حساب مذهب و ملت و نظام ما خواهند گذاشت. در حالى كه توصيه امام صادق(عليه السلام) است: «شما شيعيان مايه آبرو و سربلندى مباشيد و نه موجب سرشكستگى و بدنامى ما»; (كُونُوا لَنا زَيْناً وَلاتَكُونُوا عَلَيْنا شَيْناً)
مع الأسف، در ميان زائران در گذشته، مواردى از تخلّفات و ضعفهاى اخلاقى و ندانم كارىهايى ديده شده كه با روح حج و شؤون زائر بيت الله سازگار نبوده است.

و اين شگفت نيست; چرا كه در ميان دهها هزار مرد و زن با تيپها و طبقهها و فرهنگهاى مختلف، دانسته و ندانسته اشتباهات و تخلفاتى وجود دارد كه بايد از پيش در صدد پيشگرى و چاره انديشى بر آمد و به حداقل رسانيد و اين كار مستلزم ريشهيبى ، تعليم و تربيت و هدايت و توجيه و حتّى گزينش زائر و نظارت دقيق و حساب شده و برنامه ريزىهاى لازم ديگر از سوى مسئوولان حج، طى ماههاى قبل از عزيمت زائر و طول سفر حج و زيارت است، كه امر آموزش و توجيه مرحله نخستين آن مى باشد.

بدين ترتيب يكى از ضرورتهاى آموزشى و عملى زائران و راهنمايان و دست اندركاران اين سفر مبارك، آشنايى با اخلاق و آداب اسلامى و حُسن معاشرت با همسفران و برخورد صحيح با ديگر مسلمانان كشورها و مراقبتهاى دقيق اخلاقى و نظارت و هدايت زائران است كه بدون آن اين سير و سلوك معنوى ناقص و كم بهره و بى روح خواهد بود و در بعد اجتماعى نيز عواقب و ضايعات غير قابل جبرانى ببار خواهد آورد و اين كار حساس، مشاركت دست اندركاران حج و عمره، بويژه روحانيان و مديران گروهها و نيز همكارى جدى زائران گرامى را طلب مى كند.

نگارش كتاب حاضر پاسخى است به اين نياز. اين نوشتار، آداب و اخلاق سفر حج و زيارت را، از همان آغاز كه زائر عزم سفر مى كند و مقدمات را فراهم مى سازد و همراه با زائران منزل به منزل طى مسير مى كنند، تا هنگامى كه به وطن باز مى گردند، مورد توجه قرار داده است. و در هر باب آن، از منابع اسلامى; كتاب، سنت و سيره، بويژه روايت اهلبيت(عليهم السلام) يارى جسته است. همچنين نويسنده در پارهاى موارد از تجارب چند ساله اين سفر بهره گرفته است اميد آنكه منشأ تأثير و نتايج مطلوب باشد.

مطالب اين نوشته در چند بخش آمده است:

1 ـ مقدمات سفر حج و زيارت.

2 ـ آداب و اخلاق در سفر.

3 ـ اخلاق و آداب در حرمين.

4 ـ اغتنام فرصت، توديع و ره آورد سفر.

بخش اول مقدمات سفر

زائر پيش از عزيمت به ديار وحى، به آمادگىهاى لازمِ مادى و معنوى نياز دارد كه بخشى از آنها در زمينههاى روحى، اخلاقى، عرفانى و اقتصادى است و بخشى ديگر در فراگيرى و اهتمام به انجام تكاليف شرعى و برخى در تداركات سفر.

به منظور تبيين موارد فوق، عناوين ذيل را برگزيدهايم:

* توجه به عظمت حج.

* تجريد قلب و خلوص نيت.

* انقطاع و هجرت الى الله.

* آموزش احكام و مناسك.

* اصلاح نفس و آمادگى روحى.

* انتخاب همسفر شايسته.

* تداركات و لوازم سفر.

* توديع و بدرقه مسافر.

توجه به عظمت حج
آگاهى از اسرار حج و توجه به شكوه و عظمت آن، مى تواند در بيدار ساختن احساس و شور و عاطفه زائر نقش مؤثر ايفا كند. آن كس كه عزم اين سفر را دارد، پيش از آنكه به آن ديار مقدس گام نهد، در ضمير خويششعور خاصى نسبت به مفاهيم ربانى احساس مى كند كه اگر اين شعور و احساس هدايت شود و تفسير گردد، آثار عميق آن براى هميشه در جانش پايدار مى ماند و اين همان «ره آورد معنوى حج» است.

حقيقت اين است كه اگر اعمال حج، با شعور و درك صحيح، بدرستى و با توجه كامل انجام گيرد، نه تنها زائر در زمان حج از گناه و خطا، و رفتار نامناسب دورى مى جويد بلكه از اين سفر روحانى باز مى گردد در حالى كه قلب او از هر گناه و پليدى، بيزارى جسته و به انواع خير و نيكى مايل و راغب مى گردد و در تمام عمر از اين دست آورد گرانقدر بهره مى برد.

حقيقت عظمت حج را اولياى خدا چه زيبا، دريافته بودند. آنان با پاى پياده رهسپار ديار محبوب مى شدند، در حالى كه مركبها و محملها پيش روىشان در حركت بود، همانگونه كه از سيره معصومين بارها شنيدهايم و يا خواندهايم.

شكوهِ احرام و ورود در حريمِ كبريايى حق را كسانى دريافته بودند كه همچون حضرت زين العابدين(عليه السلام)، از روى تواضع و تذلّل در پيشگاه حق، كه براى كمتر كسى ميسر است، هنگام گفتن تكبير به خود مى لرزيد و اضطراب سراسر وجود مباركش ر مى گرفت و مى گفت: بيم آن دارم كه در پاسخ «لبيك» من گفته شود: «لا لبيك»;⁽¹⁵⁾ يعنى نه، تو پاسخ درست ندادهاى!

و در آن مواقف كريمه، اشگِ خوف و رجا، از جذبه شوق و سوز عشق، از ديده جارى مى ساختند كه دعا و مناجات عرفانى، با شكوه و بى نظير امام حسين(عليه السلام) در عرفات نمونهاى از آنها است.

زائر خانه خدا بايد بداند كه در اين سفر قدم جاى قدم اين بزرگواران مى نهد و تأسّى به ابراهيم(عليه السلام) و محمد(صلى الله عليه وآله) و ساير انبياى خدا(عليهم السلام) مى جويد كه اين مكتب انسان ساز را تأسيس و تكميل كردند; مكتبى كه ميلياردها انسان را، در طول تاريخ بشرى، تربيت كرده است.

زائر گرامى! تشرف به حج، پاسخ به دعايى است كه در تمام عمر كردهاى واينك به اجابت رسيده است; خواستهاى كه در دعاهاى ماه مبارك رمضان دهها بار بر زبانت جارى ساختى و اينك به تحقق پيوسته است. گويى ضيافت ماه صيام، كه اردوگاه تصفيه نفس است، مقدمهاى بوده براى ضيافت حج و آماده سازى روح با صيام و قيام و مناجات و رهتوشهاى براى اين مهمانى بزرگ خداوندى و حضور در جوار بيت الله الحرام. و اين خود رمزى است كه ارتباط صيام و حج، و ذى حجه و رمضان ر مى رساند و آن پالايش روح و تزكيه نفس در اين دو مهمانى و دو اردوگاه معنوى، تا سيراب شدن از چشمه فيض و زمزم عشق ربّانى است.

بنابراين، از شور و عظمت حج غافل مباش و هشيار و آگاه رهسپار كوى يار شو و پيش از آنكه به حرم درآيى، قلب را حريم دوست گردان; چنانكه امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد:

«القَلْبُ حَرَم اللهِ فَلا تُسْكِن حَرَمَ الله غَيْرَ الله»
«قلب حرم خدا است در حرم خدا جز خدا را جاى نده».

حافظ گويد

پاسبان حرم دل شدهام شب همه شب تا در اين پرده جز انديشه او نگذارم

تجريد قلب و خلوص نيت

الف ـ تجريد قلب

قرآن كريم حج را حقّ مستقيم خداوند بر بندگان خوانده، مى فرمايد: }وَللهِِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنْ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيل}
«از براى خداوند است كه هر كس استطاعت دارد آهنگ اين خانه كند».

حج براى خدا است و بس و هيچ چيزِ ديگر در آن جايگاهى ندارد. سفر سفر زيارت است و ديدار و قرب و حضور، نه سياحت و تجارت يا ريا و شهرت. حتى اگر از مقاصد سياسى، اجتماعى، فرهنگى و اقتصادى سخن گفته مى شود، به عنوان تابعى است از اهداف معنوى حج و جلب رضاى خدا و تقرّب او و البته اينها را با مقاصد ياد شده تضادى نيست چه، اگر مسائل فرهنگى، اجتماعى و سياسى، در راستاى عزّت دين خدا و مصلحت مسلمين باشد، مكمّل حج است.

بارى، هدف اصلى حج تقرب به خدا و تحصيل رضاى اوست و اين جز با تجريد قلب و پاكسازى آن از اغيار ميسّر نيست.

امام صادق(عليه السلام) با اشاره به اين آمادگى قلبى و انقطاع از غير، و پيوستن به حق مى فرمايد:

«اذا أرَدتَ الْحَجَّ فجرّد قلبك لله عزّ و جلّ مِنْ قَبل عَزْمك مِن كلّ شاغِل و حجب كلّ حاجب...»
«هر گاه اراده حج كردى، قبل از عزيمت قلب خود را از تمامى مشغلهها و موانع تهى ساز و براى خداوند بزرگ خالص گردان. همه امور خود را به آفريدگارت بسپار و در تمام حركات و سكنات بر او توكّل كن و تسليم حكم و قضاى الهى باش دنيا و راحت و خلق را رها كن و در اداى حق واجب مردم بكوش. بر زاد و راحله و ياران و همسفران و قدرت و ثروت و جوانى خود تكيه مكن. چه، بيم آن مى رود كه اينها دشمن و وبال تو گردند، تا معلوم شود كه براى هيچكس توان و چارهاى جز در پناهخداوند متعال و توفيق او وجود ندارد. و بدانگونه آمادگى پيدا كن كه گويى اميد برگشتن ندارى»⁽¹⁸⁾.

نكته اساسى سخن امام صادق(عليه السلام) طريق دستيبى به روح حج; يعنى قصد خدا كردن است. كه جز با تجريد قلب قابل دسترسى نيست.

ب خلوص نيت

«نيت» روح عمل است، عمل بدون نيتِ خالص، كالبدى است بى روح.

از سخنان پيامبر اكرم است كه فرمود:

«اِنّما الأعْمال بِالنِّيات» و «لا عَمَلَ اِلاّبِالّنيةِ»⁽¹⁹⁾.

امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد: «خداوند در قيامت مردم را با نيتهايشان محشور مى كند»; (اِنّ اللهَ يَحْشُرُ النّاسَ عَلى نِيّاتِهِم)⁽²⁰⁾. بنابراين، نخستين گام براى زائر بيت الله الحرام، شناخت هدف و مقصود و خالص كردن نيّت و توجه به آن كانونى است كه دلهاى پاكان را به خود متوجه كرده است; زيرا آنچه زائر در محشر حج نيت كند، در قيامت نيز حشر و نشرش با همان چيز خواهد بود.

چه، حج به معناى قصد است و قصد خالص و مقصد و نيت نبايد جز خدا چيز ديگرى باشد كه قبله عشق يكى بيش نيست. آنكه با ما سر سودا سپرد نيست لايق كه دگر جانگرد
هست آيين دو بينى ز هوس قبله عشق يكى باشد و بس