بخش دوم - اخلاق و آداب در حج و زیارت نسخه متنی

بخش دوم

آداب و اخلاق در سفر

غسل

كسى كه رهسپار ديار پاكان است و عزم كوى يار دارد، بايد جسم و جان خود را پاك و پاكيزه كند تا لياقت حضور داشته باشد. از اينرو در آداب تشرّف به حج و عمره، براى هر مقطعى غسلى وارد شده است:

ـ غسل قبل از حركت.

ـ غسل براى احرام و ورود به حرم.

ـ غسل براى طواف و...

آرى، غسل علاوه بر پاكيزگى ظاهرى، در طهارت روح نيز تأثير دارد; چنانكه در روايت آمده است كه مسافر قبل از سفر غسل كند و اين دعا را بخواند:

«بِسْمِالله و بِالله و لاحَولَ و لا قوّة اِلاّ بِالله وَعَلى مِلَّةِ رَسُولِالله والصادقين عَن الله صَلَوات الله عَلَيهِم اَجْمَعين. أللّهمّ طَهِّر بِهِ قَلْبي وَاشْرَحْ بِهِ صَدْري وَ نَوِّر بِهِ قَبْري اللّهمّ اجْعَلْهُ نُوراً وَ طَهُوراً و حرزاً وَ شِفاءً مِنْ كُلِّ داء وَ آفَة وَ عاهة و سوء مِمّا أخاف واحذر و طَهِّر قَلْبي و جَوارِحي وَ عِظامي وَدَمي و شعري و بشري و مُخي و عَصَبي و ما اقلت الأرض مِنّي...»
«بنام خدا و به يارى او، حركت و توانى جز به مدد او نيست. بر آيين رسول خدا و آنانكه با صدق از خدا سخن گفتهاند. خدايا! به اين غسل قلبم را پاك گردان، سينهام را بگشاى و قبرم را روشن ساز. خدايا! آن را نور، طهور، حرز و شفا از هر درد و آفت و نكبت و بدى كه از آن بيم دارم قرار ده و بدين وسيله قلب و جوارحم، استخوانهايم، خون و موى و پوست و مخ و اعصاب و تمام وجودم را پاكيزه گردان...»
چنانكه ملاحظه مى كنيم مفاهيم اين دعا رمز طهارت روح و جسم و نخستين گام در شست و شوى آلودگىهاست; يعنى همان چيزى كه در فلسفه حج لحاظ گرديده است.

ابنطاووس در امان الاخطار گويد: براى اين غسل مى تواند چند نيت را تداخل كند: غسل توبه، غسل حاجت، غسل زيارت، غسل استخاره (طلب خير) غسل نماز، غسل دعا و اگر جمعه بود غسل جمعه و اگر احتمال غسل واجب داشت، نيت همه را تداخل نمايد كه بر حسب روايت، يك غسل براى همه اينها است.⁽⁶⁸⁾ و همزمان با غسل، روح را نيز از آلودگى تطهير نمايد. حكيمى گويد:

اگر زآب رياضت برآورى غسلى همه كدورت دل را صفا توانى كرد

نماز و دعا

پساز غسل دو ركعت يا چهار ركعت نماز بجا آورد و ادعيه مخصوص را بخواند; از آن جمله است اين دعا كه از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل شدهاست:

«أللّهمّ اِنّي اسْتَودِعُكَ نَفْسي وَ أهْلِي وَ مالي وَ ذُرّيتي وَ دُنياي و آخِرَتي وَ أمانَتِي وَخاتمة عَمَلِي».

«بار خدايا! خود و خاندانم، مال و فرزندانم، دنيا و آخرتم، امانت و پايان كارم را نزد تو به امانت مى سپارم.»
پس هرگاه كسى چنين كند و نماز و دعا را بخواند، خداوند خواسته وى را اجابت فرمايد. و اين بهترين چيزى است كه مسافر براى خانواده خود برجاى مى نهد.

هنگام حركت و خروج از خانه

بر در خانه بايستد و سورهاى: «حمد و معوذتين و توحيد و آية الكرسى» را بخواند و بگويد:

«أللّهمّ احْفَظْنِي وَاحْفَظْ ما مَعِي وَسَلِّمني وَسَلِّم ما مَعِي وَبَلِّغْني وَ بَلِّغْ مَا مَعِي بِبَلاغِكَ الْحَسَن الْجَمِيل»
«خدايا! مرا و همراهان مرا حفظ كن و به سلامت بدار و به نيكوترين وجه، به مقصد برسان.»

دعا هنگام سوار شدن

از اميرمؤمنان(عليه السلام) نقل شده كه فرمود: هنگام سوارشدن بر وسيله نقليه، اين دعا را بخوان:

«بِسماللهِ الحَمْدُللهِ الَذّي اَكْرَمَنَا وَحملنا في البَرّ والبَحْر وَرَزَقَنا مِنَ الطَّيّبات وَ فَضَّلَنا عَلى كَثير مِمّن خُلِق تفضيلاً. سُبْحان الَّذي سَخَّرلَنا هذا و ماكنّا لَهُ مقرنين، رَبِّ اغْفِرْلي ذنوبى اِنّه لايَغْفِر الذّنوب اِلاَنْت»
«بنام خدا، سپاس خداى را كه ما را گرامى داشت و در خشكى و دريا حمل نمود و از غذاهاى پاكيزه روزى داد و بر بسيارى از مخلوقات برترى بخشيد. منزه است آن كسى كه اين مركب را مسخّر ما فرمود و ما هماورد آن نبوديم و تسخير آن در توان ما نبود. خدايا! گناهانم را بيامرز كه جز تو آمرزنده گناه نيست»
امام سجاد(عليه السلام) فرمود اگر: «كسى پياده حج كند و سوره قدر را بخواند خستگى راه را احساس نخواهد كرد و اگر هنگام سوار شدن بخواند آمرزيده شود و سالم به مقصد برسد و به سلامت به وطن بازگردد.»
دعاهاى ديگرى نيز براى زمان ترك خانه و شهر، و هنگام سوار شدن به مركب و در حال پيمودن راه تا وصول به مقصد، در كتب حديث آمده كه به جهت اختصار، از نقل آن خوددارى شد. و نيز ادعيه بسيارى است ويژه حج و عمره; چون دعاى احرام، دعاى ورود به حرم و مسجدالحرام، ادعيه طواف و سعى تا ادعيه روز عرفه و وقوف به عرفات و مشعر و منا و در حال رمى و ذبح و حلق، كه در كتب ادعيه و مناسك حج آمده و زائران از آن غفلت نخواهند ورزيد، همچنانكه به تلاوت قرآن، بويژه در حرمين شريفين، تأكيد فراوان شده كه از مهمترين عبادتها است.

فلسفه اين دعاها

خواندن دعا و قرآن در مكتب انسانساز اسلام، به منظور رسيدن به مقام قرب و حضور و تلطيف روح و طمأنينه نفس و زدودن تيرگىهاى قلب و تنظيم افعال و اعمال است كه در تأدب به آداب و اخلاق حسنه و حسن معاشرت با مردم تأثير عميق دارد و اين هنگامى است كه قرآن و دعا با حضور قلب و خضوع و خشوع و توجه به مفاهيم آن خوانده شود و تنها به ظواهر و عبارات بسنده نگردد. از اينرو به زائران گرامى توصيه مى شود كه: لحظههاى نورانى را مغتنم شمارند و در هيچ حال از ذكر و دعا و قرآن و صلوات بر آل محمد(عليهم السلام)غافل نباشند و از عواملى كه موجب غفلت مى شود دورى گزينند.

صدقه

كمك به مستمندان و صدقات مستحبى ، در همه حال مطلوب است و آثار و بركات دنيوى و اخروى دارد. بويژه در مورد صدقه به هنگام سفر توصيه اكيد شده و آن را عامل دفع بلاها و خطرات دانستهاند. امام صادق(عليه السلام)مىفرمايد:

«اِذا أردْتَ سفراً فَلاتَضَع رِجْلك في الركاب حتى تقدم بين يديك صدقة قَلَّ أم كَثُرَ...»
«هنگامى كه عزم سفر كردى، پيش از آنكه پاى خود را در ركاب بگذارى، صدقهاى بده، كم باشد يا زياد...»
و در روايات ديگر آمده است: «كسى كه دلش چركين است، پيش از آن كه خارج شود، به اولين فقير مستمندى كه مى بيند صدقهاى بدهد و راهى سفر شود»; (و روى لمن وقع في نفسه شىء أن يتصدق عَلى اوّل مسكين ثُمَّ يخرج)
در روايت است كه از امام صادق(عليه السلام) سؤال شد: آيا در روزهايى مانند چهارشنبه مسافرت كراهت دارد؟ حضرت در پاسخ فرمود: «سفرت را با صدقه آغاز كن و براى رفع نگرانى خود «آية الكرسى» را بخوان»; (اِفْتَح سَفَرك بالصَّدَقة وَاقْرأ آيةالكُرْسى اِذا بَدالَكَ»
در روايت ديگر از آن حضرت است كه: «تَصَدَّقْ وَاخْرُج أىّ يَوْم شِئْت»⁽⁷⁶⁾; «صدقه بده و هر روز كه خواهى سفر كن».

بنابراين شايسته است زائر و يا هر مسافرى، هنگام سفر چيزى را به عنوان صدقه اختصاص دهد و اگر هنگام خروج از منزل يا در طى سفر نيازمندى ديد، از دادن صدقه كوتاهى نكند و خود و همراهان را بدينوسيله بيمه نمايد.

مراقبت اخلاقى در جمع ميهمانان خدا
كعبه بيت مكرم و مطهر، قبله مؤمنان و مطاف پاكدلان است. خداوند براى تكريم اين بيت و تشريف زائران خانهاش، ابراهيم خليل و اسماعيل ذبيح را مأمور ساخت تا خانه كعبه را تطهير نمايند و لوث شرك و كفر و فسق و فساد و ستم و بيداد را از دامن آن بزدايند:

«وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِىَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ»
«با ابراهيم و اسماعيل پيمان بستيم كه خانهام را براى طواف كنندگان و ملازمان و ركوع و سجودكنندگان پاك و پاكيزه كنيد».

تطهير بيت از هرگونه ارجاس و آلودگىها، از يك سو به جهتِ حرمتِ خانه و انتساب آن به ربّ البيت و صاحبخانه است و از سوى ديگر به احترام ميهمانى كه به اين خانه فرا خوانده شده و امانت الهى را بر دوش دارد. از اينرو مهمانى كه به اين خانه وارد مى شود، بايد احترام خانه و صاحبخانه را نگهدارد و تشريف و تكريمى را كه آن ميزبان كريم، براى وى قائل شده است درك كند. قدر و جايگاه خود را بشناسد و بداند كه خانه پاك، زائر پاك مى طلبد، پاك از همه آلودگىهاى درون و برون، تا شايسته ضيافت الهى گردد و گرنه ميهمانى است ناخوانده كه شايستگى پذيرايى ندارد.

فضاى روحانى حج نمودارى است از بهشت برين و زائران بايد در سايه يك تحوّل عميق روحى، همانند بهشتيان باشند، با خُلق و خوى پسنديده و خصال ستوده كه خداوند براى اهل بهشت بيان فرموده است:

«وَهُدُوا إِلَى الطَّيِّبِ مِنْ الْقَوْلِ وَهُدُوا إِلَى صِرَاطِ الْحَمِيدِ»
«آنان به سخنان پاكيزه هدايت شده و به راه و رسم ستوده رهنمون گشتهاند».

صفوان جمال گويد: از امام صادق(عليه السلام) شنيدم كه مى فرمود: «هرگاه كسى آهنگ اين خانه كند، اما داراى سه خصلت نباشد، به او توجه نخواهد شد:

الف: حلم و بردبارى كه خشم و غضب را بدان مهار كند.

ب: خُلق و خويى كه به وسيله آن با همسفران خود مصاحبت نمايد.

ج: پارسايى و ورع كه وى را از معاصى باز دارد. (ما يُعبَأُ بمن يَؤُمُّ هذا البيت اذا لم يكن فيه ثلاث خصال: حلم يملك به غضبه و خُلق يصاحب به مَنْ صحبه و ورع يحجزه عن معاصي الله).

قداست حرم ايجاب كرده كه تخطى از دستورات شرع و آلودگى به رذائل اخلاقى در آن حريم كبريايى به مثابه الحاد تلقّى شود كه اين تعبير در مورد هيچيك از رذائل و در ساير شرايط ديده نمى شود.

چنانكه صريح آيه كريمه است

«وَمَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحَاد بِظُلْم نُذِقْهُ مِنْ عَذَاب أَلِيم»
«كسى كه به الحاد و ستم به مسجدالحرام درآيد، او را عذبى دردناك خواهيم چشانيد».

امام صادق(عليه السلام) در تفسير آيه مى فرمايد:

«وَكُلّ ظُلْم يَظْلمُ الرَّجُل نَفْسَهُ بِمَكّة مِنْ سِرقَة أو ظُلْم اَحَد أو شىء مِنَالظُّلم فَانِّى أراه اِلْحاداً ...»
«هر نوع ستمى كه شخص در مكه نسبت به خود مرتكب شود; از قبيل سرقت يا ظلم به كسى، يا هر نوع ستم ديگرى، من آن را الحاد مى دانم...»
همچنين به پرهيزكارى و ترك محرمات تأكيد و توصيه شده، كه از جمله آنهاست سخن زشت گفتن. معاويه بن عمار از امام صادق(عليه السلام)نقل كرده كه فرمود:

«اِتّقِ الْمُفاخرة وَعَلَيْكَ بِوَرَع يَجُجُزُك عَنْ مَحارم الله عزّوجلّ، فَاِنّ الله عزّوجلّ يَقُول: }ثملْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ{ و من التفث أن تَتَكلّم في اِحْرامك بكلام قبيح...»
«از تفاخر و خودبينى بپرهيزو بر تو باد به پرهزكارى كه تو را از معصيت خداى بزرگ باز دارد، چه خداوند مى فرمايد: «سپس آلودگىهاى خود را دور كنند» و از جمله آلودگىها اين است كه در احرام خود سخن زشت و ناروا بگويى».