دليل اول: (برهان تضايف) - تأملاتی در مسأله اتحاد عقل و عاقل و معقول نسخه متنی

دليل اول: (برهان تضايف)

به جرأت مي‏توان گفت مهمترين و در عين حال جنجالي‏ترين و پيچيده‏ترين برهان كه براي اثبات اتحاد عاقل به معقول ارايه شده، برهاني است موسوم به برهان تضايف اين برهان را صدر المتألهين در اسفار31 و مشاعر32 بيان نمود و پس از وي مورد بحث ومناقشات فراوان واقع شد، برخي آن را ناتمام دانسته و برخي ديگر آن را برهاني متين و مستحكم به شمار آوردند و در مقام پاسخگويي به اعتراضات مخالفين بر آمدند. از جمله كساني كه برهان تضايف را ناتمام دانسته است، حكيم متأله محقق بارع ملّا هادي سبزواري است. حكيم سبزواري در دو جاي شرح منظومه با صراحت اين برهان را بي اعتبار مي‏خواند، يكي در بحث وجود ذهني كه مي‏گويد:

«و امّا مسلك التضايف الذي سلكه صدرالمتألهين في المشاعر و غيره لا ثبات هذا المطلب فغير تام»33

ديگري در مبحث علم واجب به ذات خود، كه مي‏گويد:

«نعم قد استدل صدرالمتألهين - قدس‏سره - بتكافؤ المتضايفين في المشاعر و غيره علي اتحاد العاقل و المعقول في العلم بالغير ايضا، ولكن عندي انه لايثبت المطلوب بهذا.»34

همچنين در تعليقه خود بر اسفار با چند دليل، برهان تضايف را مخدوش مي‏كند.35

مرحوم علامه طباطبايي نيز در تعليقه‏اي كه بر اسفار دارند برهان تضايف را قاصر از اثبات مدعاي صدر المتألهين قلمداد مي‏كنند، و مي‏گويد:

«و امّا ماذكره- قدس سره- من حديث التضايف بين العاقل و معقول فقد قدمنا في مباحث الوحدة و الكثرة ان التضايف من اقسام التقابل الذي هو غيرية ذاتية، و ما هذا شأنه لا يتحقق في شي‏ء واحد من حيث هو واحد.»36

و از اينرو، ايشان در كتاب نهاية الحكمة، دليل ديگري براي اثبات اتحاد عاقل و معقول اقامه‏مي‏كنند.37

استاد مصباح يزدي نيز در تعليقه خود بر نهاية الحكمة، برهان تضايف را تضعيف مي‏كند و مي‏گويد:

«انّ وصف المعقولية مفهوم اضافي غير داخل في ذات شي‏ء من الاشياء و لا منتزع عنها الّا باعتبار طرف هو عاقل لها، فالصورة العقلية انّما تكون بحيث يمكن ان تصير معقولة...»38

امّا بسياري از حكيمان الهي نيز برهان تضايف را برهاني تام دانسته‏اند، و در مقام پاسخگويي به اعتراضات محقق سبزواري و ديگران بر آمده‏اند. آية اللّه سيد ابوالحسن رفيعي قزويني رساله‏اي مستقل در باب اتحاد عاقل به معقول تأليف نمود و در آن تقريري نوين از برهان تضايف عرضه داشت.39 دكتر مهدي حائري در كاوشهاي عقل نظري و علامه شهيد مطهري در كتاب شرح منظومه، هر كدام به طور مبسوط در اين باره بحث كرده‏اند. استاد حسن زاده آملي نيز در كتاب اتحاد «عاقل به معقول» از اين برهان جانبداري كرده، اعتراضات محقق سبزواري بر اين برهان را پاسخ مي‏گويد، و سپس خود تقريري متين و استوار از آن ارايه مي‏دهد.40