خاطرات از حج بین سال های 1000 تا 1200 هـ . ش نسخه متنی

31 ـ خاطرات مكه، احمد هدايتي ـ محمدعلي هدايتي، تهران، چاپخانه حيدري، 1343. اين كتاب حاوي دو سفرنامه است، يكي از احمد هدايتي كه در سال 1338 قمري (1299 شمسي) همراه مرحوم سيداحمد طالقاني به حج مشرف شده و ديگري از فرزند او محمدعلي هدايتي كه در سال 1343 مشرف شده است. كتاب حاوي اطلاعات جالب و خواندني از سفر حج بوده و مقايسه دو سفر را با انواع امكانات تصوير مي كند.

32 ـ خانه مردم با يادداشتي از سفر حج، مهدي بازرگان، شركت انتشار، 1345

33 ـ خسي در ميقات ، جلال آل احمد، (چاپ شده است)

34 ـ دليل الانام في سبيل زيارة بيت الله الحرام ، سلطان مراد ميرزا حسام السلطنه، در سال 1297، مجلس، ش 693

35 ـ دليل الزائرين، عبدالعلي اديب الممالك، در سال 1272

36 ـ راهنماي اعمال حج از خاطرات راه حج، از م. ل. مشار (2 / 2458).

37 ـ راهيان سفر روحاني، اين اثر نيز از محمدرضا خاني است كه در سومين سال تشرف خود به سال 1350 همراه سلطان حسين گنابادي، آن را نوشته است. اين كتاب در سال 1369 در تهران چاپ شده است.

38 ـ ره آورد خانه خدا، از فروزنده مستوفي (دري) (مشار 2 / 2711).

39 ـ سعي هاجر، شكوه ميرزادگي، وي به عنوان روزنامه نگار در سال 1356 به حج مشرف شده است. كتاب وي به سال 1356 توسط انتشارات فاروس ايران چاپ شده است.

40 ـ سفر الحرمين، ن. سفر مكه و مدينه روزگار عبدالحميد (فهرستواره منزوي ج1، ص89 از : راجستان، ج1، ص269).

41 ـ سفر ايام سعيده با نكات مفيده، شاه بيگ خان، از كابل به حجاز، 1903 ـ 1904، (فهرستواره منزوي ج1، ص88، 104، از استوري ج1، ص1160).

42 ـ سفرنامه مكه، ضياءالدين قاري در سال 1129(منزوي 4031)

43 ـ سفرنامه مكه، محمد رضا ظهير الملك. وي در سال 1307 قمري به حج مشرف شده و خاطرات خود را از كاظمين تا حرمين و بازگشت از آنجا نگاشته است. نسخه اي از اين سفرنامه در كتابخانه آية الله مرعشي ـ ره ـ موجود و تحت طبع است.

44 ـ سفرنامه حج، آية الله صافي گلپايگاني، (چاپ شده است)

45 ـ سفرنامه حج، آية الله طالقاني، (چاپ شده است)

46 ـ سفرنامه حجاز، محمد حسين شهرستاني، ذريعه، ج12، ص196

47 ـ سفرنامه حجاز، ميرزا محمد حسين بن ميرزا محمد علي مرعشي شهرستاني (م 1315)

48 ـ سفرنامه حجاز، هدايت علي بن شيخ فضل علي، سفري كه همراه حضرت مولانا اسحاق به حجاز و مكه و مدينه از راه كشتي كرده است، از غره ربيع الاول 1230، (فهرست مشترك پاكستان، ج10، ص62)

49 ـ سفرنامه حج البيت، مولي ابراهيم بن درويش محمد الكازروني، ذريعه، ج12، ص186. اين سفرنامه در ميراث اسلامي ايران دفتر پنجم چاپ خواهد شد.

50 ـ سفرنامه حج بيت الله الحرام، علي اكبر ميرزايي متخلص به تجار يا نجار! (مشار 3 / 3020

51 ـ سفرنامه حج، پادشاه خواجه بن رحمت الله خواجه متخلص به نديم، در سال 1298 از جرم افغانستان، (فهرست مشترك پاكستان، ج10، ص66)

52 ـ در حريم حرم، جواد محدثي

53 ـ سفرنامه حج، حاجي محمدحسين خان بن بايرم علي خان، شهزاده مرو در سال 1202 (فهرستواره ج1، ص105 از : استوري 1148).

54 ـ سفرنامه حج، شرح سفر رفيع الدين شاه ابوتراب در سال 989 به حج از فيضي دكني، ابوالفيض (م 1004) (فهرستواره منزوي، ج1، ص104 از استوري 1141ش 1590، بانكيپور، ذيل، ج1، ص7 / 1995).

55 ـ سفرنامه حج، شيفته دهلوي، نواب عظيم الدوله محمد مصطفي حسرتي (م1286) سفر سال 1254 تا 1256 به مكه و مدينه. (نسخه هاي مشترك پاكستان، 11 / 770، فهرستواره منزوي ج1، ص105)

56 ـ سفرنامه حج، عبدالله دهش، (700بيت شعر) تهران، 1353 به خط غلامرضا زرين خط.

57 ـ سفرنامه حج، محمد حسن جان سرهندي مجددي، سفري در سال 1321 به عراق، سوريه و حجاز كرده و اين غير از كتاب فقه اوست. (نسخه هاي مشترك پاكستان، 2 / 1402، فهرستواره منزوي، ج1، ص104)

58 ـ سفرنامه حج و راهنماي حجاج، حسين ذوالقدر شجاعي، (چاپ شده است)

59 ـ سفرنامه حرمين الشريفين، حسين محيي الدين حاجي منشي، (فهرستواره منزوي ج1، ص105 از : آسياتيك سوسايتي چاپي 18).

60 ـ سفرنامه عتبات و مكه، از سيف الدوله سلطان محمد فرزند فتحعلي شاه در سال 1279، (كتابخانه ملي ج2، ص284 چاپ شده)

61 ـ سفرنامه مكه ، از: ؟، اهداء به ناصرالدين شاه، به سال 1297، ملي ش865 ف

62 ـ سفرنامه مكه ، از:؟ اهداء به ناصرالدين شاه، به سال 1288 (منزوي 6 / 4032، كتابخانه ملي 2 / 301

63 ـ سفرنامه مكه، از: ؟ در سال1319 آشنايي با چند نسخه خطي، ص105

64 ـ سفرنامه مكه، از: ؟ در سال 1316، بنا به يادداشت فهرست نويس، نويسنده يكي از درباريان بوده است. كتابخانه آية الله مرعشي، ش6388

65 ـ سفرنامه مكه، امين الدوله علي بن مجدالملك(م 1322) در تهران چاپ شده است.

66 ـ سفرنامه مكه، حاج ميرزا ابراهيم مشتري طوسي حسام الشعراء،در سال 1300، اين سفرنامه منظوم به چاپ رسيده است، ذريعه ج12، ص189، ملك 4834، مجلس3: 415، دانشگاه 5 / 3806، آستان قدس رضوي 7:511 (به نقل از فهرست ملك)

67 ـ سفرنامه مكه، دكتر محمد خزائلي، وي در بحث كتاب احكام قرآن خود از اين كتابش ياد كرده است.

68 ـ سفرنامه مكه، سيد محمد تاجر تهراني، در سال 1317 كتابخانه آية الله مرعشي ش 9008

69 ـ سفرنامه مكه، شاهزاده خانم معتمدالدوله فرهاد ميرزا همسر نصيرالدوله در سال 1297، كتابخانه شماره 2 مجلس، ش 1225(فهرست، ج2، ص172). به زودي به چاپ خواهد رسيد.

70 ـ سفرنامه مكه، شيخ ميرزا علي صدرالذاكرين تفرشي تهراني، در دو جلد، ذريعه 12 / 189

71 ـ سفرنامه مكه، عبدالحسين خان افشار در سال 1299

72 ـ سفرنامه مكه، علي خان حاجب الدوله در سال 1263 يا 1285

73 ـ سفرنامه مكه ، لطفعلي اعلايي از سال 1348، آستان قدس ش 4243

74 ـ سفرنامه مكه، محمد بن اسماعيل الشهير به قيري، در سال 1247 از شيراز به مكه رفته، كتابخانه مسجد اعظم، ش2947

75 ـ سفرنامه مكه ، محمد حسين بن حاجي ميرزا عبدالصمد قاضي رضوي همداني در سال 1307 (منزوي 4030)

76 ـ سفرنامه مكه، محمدحسين فراهاني، در سال 1303، ملي 573 ف (فهرست1/69)

77 ـ سفرنامه مكه ، محمدرضا بن عبدالجليل حسني حسيني طباطبايي تبريزي، در سال 1296 (ملك، ش 2357)

78 ـ سفرنامه مكه، محمد علي فراهاني در سال 1263، كتابخانه مجلس، ش 2310

79 ـ سفرنامه مكه، محمد ولي ميرزا، 1261 يا 1260. اين سفرنامه به كوشش رسول جعفريان توسط نشر مشعر در مجموعه سفرنامه بسوي ام القري چاپ شده است.

80 ـ سفرنامه مكه، مخبرالسلطنه مهدي قلي هدايت، اين اثر به چاپ رسيده است.

81 ـ سفرنامه مكه، مديرالدوله، در سال 1321 ـ 1322، ملك ش3899

82 ـ سفرنامه مكه، ميرزا جلاير، در زمان محمدشاه، (منزوي 4033)

83 ـ سفرنامه مكه، ميرزا داود وزير وظائف، در سال 1324، آستان قدس رضوي ش 6562

84 ـ سفرنامه مكه، ميرزا علي اصفهاني، در سال 1331، در «به سوي ام القري» چاپ شده است.

85 ـ سفرنامه مكه ، ميرزا علي خان اعتمادالسلطنه در سال 1285، آستان قدس رضوي 4125، ذريعه 12 / 186

86 ـ سفرنامه مكه و مدينه، چندين سفرنامه در باره اين دو شهر توسط اروپايي ها نوشته شده كه در موسوعة العتبات المقدسه مجلد مربوط به مكه و مدينه چاپ شده و به تازگي بخش هايي از آن توسط آقاي محمدرضا انصاري ترجمه و در فصلنامه «ميقات حج» شماره هاي 13 و14 و از جمله همين شماره كه اين مقاله در آن چاپ مي شود چاپ شده است.

87 ـ سفرنامه مكه و مدينه و كربلا، از: ؟ از 25 رمضان 1309 تا روز يكشنبه 9 صفر، كتابخانه امام جمعه كرمان، ش393 (نكـ : فهرستواره منزوي 1 / 127).

88 ـ سفرنامه منظوم زوجه ميرزا خليل در قرن دوازدهم، فهرست كتابخانه مركزي دانشگاه، ج9، ص1419 ش2591; برگ 779 ـ 764. اين اثر همراه گزيده فتوح الحرمين لاري و گزيده حج نامه احمد مسكين به كوشش رسول جعفريان توسط نشر مشعر چاپ شده است.

89 ـ سفرنامه منظوم، مهدي الهي قمشه اي، فصلنامه «ميقات حج»، ش 2، صص 141 ـ 151

90 ـ سفرنامه ناصر خسرو، اين سفرنامه مكرر چاپ شده و بخش سفر حج آن بسيار جالب و خواندني است.

91 ـ سوانح سفر حجاز، ؟ (فهرستواره منزوي 1 / 134استوري 1161، ش 20 / 1631)

92 ـ شب هاي مكه، سرگذشت سفر من، سيد حسن ابطحي، تهران،

93 ـ شرف نامه مكه، ؟ سفرنامه منظوم حج است.

94 ـ فتوح الحرمين، محيي لاري، قرن دهم، اين اثر كه سفرنامه اي منظوم است به كوشش آقاي رسول جعفريان به چاپ رسيده است. (قم 1373)

95 ـ منازل الحج، بند علي بن خيراتعلي در سال 1214 (فهرستواره منزوي 1 / 153)

96 ـ منازل بين اصفهان و مكه، فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه فرهنگستان باكو.

97 ـ منهاج السعادات، سفرنامه حج، حكيم غلام محمد دهلوي، (فهرست مشترك پاكستان، ج10، ص62)

98 ـ نور المشرقين ، عبدالله ثاني بهشتي هروي شاگرد فصيحي. وي گويد كه تحفة العراقين خاقاني را خوانده و چون آن را نادرست يافته خود به وصف هفت اقليم پرداخته و از وصف كعبه، مدينه، بقيع، مناقب امامان و پس از آن وصف هرات و هندوستان و ... سخن گفته است. (فهرستواره منزوي 1 / 155).

99 ـ واقعات سفر حجاز، شيخ عبدوس از مردم هند. ذريعه 25 / 21، منزوي 6 / 54)

100 ـ الوجيزه في تعريف المدينه، محمد ميرزا مهندس، در «به سوي ام القري» چاپ شده است.

101 ـ هداية السبيل و كفاية الدليل، معتمدالدوله فرهاد ميرزا(م 1305). به كوشش مجد طباطبايي چاپ شده است

سفرنامه نويسي در ادب عربي

سفرنامه نويسي براي حج در ادب عربي سابقه اي ديرينه دارد. شماري از اين سفرنامه ها را استاد حمد الجاسر در مقدمه كتاب «ملخص رحلتي ابن عبدالسلام المغربي» آورده كه ما گزارش آن را در اينجا مي آوريم. تتبع استاد حمد الجاسر ما را مطمئن مي سازد كه ايشان آنچه در توان داشته، براي گردآوري نام سفرنامه ها بكار برده است. شمار اين سفرنامه در شمارش ايشان 40 است.

102 ـ رحلة ادريس العلوي، ادريس بن عبدالهادي العلوي الحسني الفاسي، متوفاي 1331، سفرنامه مختصري است كه نسخه آن در كتابخانه رباط موجود است.

103 ـ رحلة محمد بن الطيب الفاسي، اين سفرنامه همراه با مناسك حج است. سفر مزبور در سال 1293 انجام شده و كتاب مورد نظر هم در فاس چاپ شده است.

104 ـ رحلة ابن عبدالسلام، محمد بن عبدالسلام بن عبدالله الناصري، (م 1239). وي يكبار در سال 1196 و بار ديگر در سال 1211 به حج مشرف شده، سفر اول را مفصل نوشته و سفر دوم را مختصر. نسخه آن در رباط موجود است. حمد الجاسر تلخيص آن را در ملخص رحلتي ابن عبدالسلام در سال 1402 چاپ كرده است.

105 ـ رحلة التامراوي، محمد بن محمد المزواري التامراوي مغربي. وي در سال 1242 به حج مشرف شده است. سفرنامه وي بطور كامل در كتاب المعسول (ج 7، ص 197) آمده و گرچه مختصر است اما خالي از فايده نيست.

106 ـ رحلة المنالي الزبادي، عبدالمجيد بن علي الحسني الادريسي (م 1163) نام كتاب وي «بلوغ المراسم بالرحلة الي بيت الله الحرام» است. سفر وي در سال 1148 بوده و نسخه آن در كتابخانه عمومي در شهر رباط موجود است. وي از سفرنامه عياشي فراوان استفاده كرده است.

107 ـ رحلة السويدي، ابوالبركات عبدالله بن حسين السويدي البغدادي (1104 ـ 1174). نام كتاب وي «النفحة المسكية في الرحلة المكية» بوده و نسخه آن در كتابخانه عارف حكمت در مدينه (كه اكنون كتاب هايش به كتابخانه ملك عبدالعزيز منتقل شده) موجود است.

108 ـ الرحلة الناصريه، احمد بن محمد بن ناصر الدرعي (1057 ـ 1129). وي چهار سفر به حج آمده كه يكي از آنها در سال 1021 بوده. وي از عياشي استفاده فراوان كرده است. سفرنامه مزبور به صورت سنگي با حروف مغربي در شهر فاس به سال 1320 در دو جزء شامل 442 صفحه چاپ شده است.

109 ـ رحلة النابلسى، عبدالغني بن اسماعيل النابلسي الدمشقي (1050 ـ 1143). نام سفرنامه وي «الحقيقة و المجاز في رحلة الشام و مصر و الحجاز» شامل سه جلد است كه جلد سوم مربوط به سفر حجاز مي باشد. خروج وي از مصر در اين سفر در سال 1104 است. حمد جاسر نوشته كه در اين كتاب آرائي ابراز شده كه با مسائل عصر ما موافقت ندارد! نسخه اي از اين كتاب به شماره 2376 در كتابخانه اسعد افندي و نسخه اي به شماره 41 در مكتبة الحرم المكي نگهداري مي شود.

110 ـ رحلة القيسي، محمد بن احمد القيسي، از قرن يازدهم، نام اين سفرنامه «أنس الساري السارب من أقطار المغارب الي منتهي الآمال و المآرب سيد الاعاجم و الاعارب» است. اين كتاب به كوشش شيخ محمد الفاسي در سال 1388 در رباط چاپ شده است.

111 ـ رحلة الهشتوكي، احمد بن محمد بن داود الجزولي الهشتوكي (م 1096). در اصل سفرنامه اي به صورت خطي بوده كه محمد بن ابراهيم كتاني آن را از هشتوكي دانسته اما حمد الجاسر تاريخ 1099 را در آن ديده. با اين حال اظهار داشته كه خالي از فايده نيست.

112 ـ الرحلة العياشيه، ابوسالم عبدالله بن محمد العياشي، نام كتاب ماء الموائد بوده و از مفصل ترين سفرنامه هاست. مؤلف در سال هاي 1059، 1064 و 1072 به سفر حج آمده است. كتاب مزبور در سال 1316 در دو جلد (464 + 488 صفحه) با خط مغربي چاپ سنگي شده است. همان چاپ در سال 1397 افست شده است.

كتابي با عنوان «المدينة المنورة في رحلة العياشي» به سال 1408 در كويت منتشر شده است.

113 ـ رحلة البكري، محمد البكري، عياشي از نسخه اين كتاب خبر داده و حدس زده كه از محمد بن شيخ زين العابدين باشد. بخش هايي از اين سفرنامه را عياشي، ابن ناصر، ابن عبدالسلام آورده اند. اين قسمت ها را حمد الجاسر در مجله «العرب» منتشر كرده است.

114 ـ رحلة البكري، نام اين سفرنامه «الحقيقة و المجاز» است. دكتر احمد سامح الخالدي آن را تلخيص و در مجله «الرساله» در قاهره چاپ كرده است. نسخه اصل آن در دارالكتب المصريه موجود است.

115 ـ رحلة القلصادي، ابوالحسن علي القلصادي الاندلسي (م 891) وي از راه دريا در شعبان سال 851 به جده رسيده است. كتاب با اين مشخصات چاپ شده: تحقيق محمد ابوالاجفان، تونس، 1399، 256 صفحه.

116 ـ الدرر الفرائد المنظمة، شيخ محمد بن عبدالقادر جزيري مصري حنبلي (م بعد از سال 975). اين كتاب مخلوطي از تاريخ و سفرنامه است. حمد الجاسر دو جلد آن را چاپ كرده و جلد سوم نيز در دست انتشار است. ناشر آن منشورات دار اليمامة بالرياض است.

117 ـ رحلة ابن بطوطه، (703 ـ 779).

118 ـ رحلة البلوي، خالد بن عيسي بن احمد البلوي الاندلسي. وي در سال 738 مشرف شده و نام سفرنامه وي «تاج المفرق في تحلية اهل المشرق» است كه قرار است به زودي منتشر شود.

119 ـ رحلة الصفدي، خليل ايبك الصفدي (م 764). وي نويسنده كتاب معروف «الوافي بالوفيات» است. نام سفرنامه وي «الحقيقة و المجاز الي الحجاز» است. نسخه آن در كتابخانه عارف حكمت بوده و گويا نسخه اي هم در دارالكتب المصريه از آن موجود است.

120 ـ رحلة ابن جبير الأندلسي (528 ـ 607). سفرنامه وي معروف بوده و بارها چاپ شده است.

121 ـ رحلة ابن رشيد، محمد بن عمر بن رشيد الاندلسي (657 ـ 721). حمد الجاسر در سال 1402 شنيده كه شيخ محمد بن حبيب الخوجه مفتي بلاد تونس مشغول تصحيح اين كتاب است.

122 ـ رحلة العبدري، محمد بن محمد علي العبدري. وي در سال 689 به سفر حج آمده. اين كتاب به كوشش شيخ محمد الفاسي در سال 1388 در رباط چاپ شده است. عبدري در كتابش گفته: اكثر سكان بدر ضعفاء و هم رفضة و كذلك اكثر اهل المدينة علي ساكنها السلام.1

123 ـ مستفاد الرحلة و الاغتراب، قاسم بن يوسف بن علي السبتي التجيبي (670-730). نسخه كاملي از اين سفرنامه شناخته نشده است. بخشي از آن را استاد عبدالحفيظ منصور در 557 صفحه چاپ كرده است. ناشر آن دارالعربية للكتابِ تونس است.

124 ـ مشاهداتي في بلاد الحجاز، عبدالوهاب خضير، اين رساله چهل و نه صفحه در سال 1349 نوشته شده و گزارش اولين جشن تخت نشستن ملك عبدالعزيز را آورده است.

125 ـ في المملكة الروحية للعالم الاسلامي، سفرنامه حج است كه در سال 1349 در 230 صفحه مصور نوشته شده و گويا در مدينه چاپ شده است.

126 ـ مرشد الحاج، عبدالوهاب مظهر، 1347، 103 صفحه.

127 ـ الارتسامات اللطاف في خواطر الحاج الي أقدس مطاف، امير شكيب ارسلان (1286-1366). اين سفرنامه سفر حج او در سال 1348 است كه در 304 صفحه چاپ شده و از بهترين سفرنامه هاست.

128 ـ رحلة الحجاز، ابراهيم عبدالقادر المازني (1308 ـ 1368). سفر او در سال 1349 انجام شده و گزارش تخت نشيني ملك عبدالعزيز را آورده. اين اثر در سال 1930 در 166 صفحه چاپ شده است.

129 ـ سياحتي في الحجاز، منسوب به غريب بن عجيب الهاشمي است. اين كتاب در 457 صفحه به سال 1915 در قاهره چاپ شده است.

130 ـ تذكار الحجاز، عبدالعزيز صبري، اين كتاب در 228 صفحه در سال 1342 در مطبعة السلفيه چاپ شده است.

131 ـ في قلب نجد و الحجاز، محمد شفيق مصطفي، مؤلف روزنامه نگار مصري است كه در سال 1346 به حج مشرف شده، سفرنامه او ابتدا در مجله السياسه و پس از آن توسط دار المنار در 68 صفحه مستقل چاپ شده است.

132 ـ مرشد الحجاج الي الاماكن المقدسه، محمد حسن غالي، قاهره، 1923، 200 صفحه.

133 ـ مرآة الحرمين، ابراهيم رفعت پاشا (1273 ـ 1353). وي در سال هاي 1320، 1321 و 1325 اميرالحاج بوده و كتاب او از بهترين آثار در اين زمينه است.

134 ـ الرحلة الحجازيه، محمد لبيب التبنوني. وي در اين سفرنامه گزارش حج عباس حلمي خديو مصر را كه در سال 1327 انجام شده آورده و از سفرنامه هاي خوب است. اين سفرنامه در سال 1329 در 334 صفحه چاپ شده و پس از آن هم مكرر افست شده است.

135 ـ دليل الحج للوارد الي مكة و المدينة من كل فجّ

136 ـ مشعل المحمل

137 ـ كوكب الحج، محمد صادق. اينها سه سفرنامه است كه در يك مجموعه با نام «نخست» در سال 1313 در 152 صفحه همراه تصاوير چاپ شده است.

138 ـ التحفة اليمنية في الاخبار الحجازيه، محمد اليمني بن علي بن عرعار محار العنابي الجزائري، اين سفرنامه در سال 1311 در قاهره، در 39 صفحه چاپ شده است.

139 ـ الرحلة الوهبية الي الاقطار الحجازيه، احمد علي الشاذلي صاحب مجله الاسلام. او در سال 1321 به حج مشرف شده و سفرنامه او در 86 صفحه مشتمل بر بيان آشفتگي هاي زمان سفر او در حجاز است.

140 ـ الرحلة الحامديه، اسماعيل الحامدي المالكي. نويسنده مصري. اين كتاب در سال 1297 به حج مشرف شده و نسخه اي از كتاب او در كتابخانه عمومي رباط موجود است. اين كتاب همراه با مناسك است.

141 ـ رحلة التونسي، محمد بن عثمان السنوسي التونسي (1266 ـ 1318). مؤلف در سال 1299 به حج مشرف شده و در ضمن كتاب شرح حال افراد زيادي را همراه با گزارش سفر خود تا بازگشت به شام آورده است.2

جداي از آنچه حمد الجاسر آورده از چند سفرنامه عربي ديگر هم ياد مي كنيم

142 ـ الرحلة الي المدينة المنوره، الشيخ محمد ياسين، دمشق، دارالفكر المعاصر، 1407

143 ـ الرحلة الحجازيه، سيدرضا بن محمد هندي نجفي(م 1362 ق.)

144 ـ الرحلة الحجازيه، محمديحيي بن محمد المختار الولاتي، بيروت، دارالغرب الاسلامي.

145 ـ الرحلة الحجازيه، سه سفرنامه از علامه سيد محسن امين از سفرهاي حج ايشان برجاي مانده است.

146 ـ رحلة الحج الي بيت الله الحرام، محمد الامين الشنقيطي، جده، دارالشروق 1403.

147 ـ الرحلة الحسينيه، شيخ محمد حسين بن حمد الحلي، اين سفرنامه با مقدمه محمدحسن مظفر شاگرد مؤلف در سال 1329 ق چاپ شده است.

148 ـ الرحلة المقدسة الي بيت الله الحرام، عبدالله بن عبدالمطلب بوقس، بيروت، 1404

149 ـ الرحلة المكية، ارجوزه، شيخ محمد حسن كبّه (م 1336ق). نكـ : ذريعه، ج 1، ص 474

150 ـ علي تلال مكه، بنت الهدي الصدر، بيروت، دارالتعارف، 1400

151 ـ التحفة اليقاضية في الرحلة الحجازيه، سليمان قيضي، بصره، 1331

1- ملخص رحلتي، ابن عبدالسلام المغربي، ص 98

2- گزارش حمد الجاسر از سفرنامه هاي عربي را آقاي سيدحسن اسلامي در فصلنامه «ميقات حج» ش 4، صص 228 ـ 212 ترجمه كرده بودند كه بنده بي خبر از آن، ترجمه همراه با اختصار آن را در اينجا انجام دادم و پس از آن ترجمه ايشان را ديدم.