سال ها پيش سفري به چين داشتم كه در آن سرزمين نوشته اي بسيار تاريخي و ارزشمند در باره سفر يكي از دانشمندان و متفكران مسلمان آن ديار به نام روح الدين «ماده شين» ملقب به «فوچو» به دستم رسيد. فتوكپي آن را با خود به ايران آورده، به فارسي ترجمه كردم. متن اين سفرنامه به سبك نثر قديم زبان چيني است و چون زبان چيني مشكل ترين زبان دنيا است، لذا ترجمه اين متن نيز دشوار و وقت گير بود. اين متن نسبتاً طولاني را در سه شماره تنظيم نمودم كه قسمت دوم و سوم نيز در شماره هاي بعد به چاپ خواهد رسيد. اميد است مورد توجه و عنايت خوانندگان مجله وزين «ميقات حج» قرارگيرد. سخن نخست: ماده شين3 (1794 تا 1874م) ملقّب به «فوچو»4 يكي از دانشمندان و متفكران بزرگ مسلمان و پرآوازه سرزمين چين است. نام ديني وي را «يوسف» و «روح الدين» ذكر كرده اند. ما در اين نوشته از او بيشتر با نام «روح الدين مافاچو» ياد خواهيم كرد. مافاچو به همراه وانگ داي يو5 (1584 تا 1670م)، يوسف ماجو6 (1640 تا 1711م) و ليوجي7 (1655 تا 1745م) چهار انديشمند و مترجم بزرگ كتاب هاي ديني و اسلامي چين در دوران فرمانروايي دودمان چينگ8 (1616 تا 1911م) محسوب مي شوند. روح الدين مافاچو در طول حيات هشتاد ساله اش بيش از سي جلد كتاب را ترجمه و تأليف كرد. بيشتر آثار و نوشته هاي وي درباره اصول، احكام، فقه، شريعت، فلسفه، تاريخ اسلام، قرآن و علوم قرآني، دستور زبان عربي، علم معاني و بيان، شرح و تفسير كتاب هاي سه متفكّر بزرگ اسلامي سابق الذكر چين است. برخي از اين آثار به زبان عربي و فارسي و برخي ديگر به زبان چيني نوشته و تدوين شده اند. مافاچو نخستين شخصيت مسلمان در سرزمين چين بود كه بيست جزء از قرآن كريم را به زبان چيني ترجمه كرد. عنوان چيني آن «بائومينگ ژِن جينگ ژي جيه»9(ترجمه اي مستقيم از قرآن كريم) نام دارد. متأسفانه نسخه اصلي دست نويس اين ترجمه گران بها در درگيري ها و لشكركشي هاي داخلي چين بر اثر آتش سوزي از بين رفت و اكنون تنها ترجمه پنج جزء اوّل قرآن مجيد در اختيار ما قرار دارد. ترجمه گزيده وي نخستين تلاش براي ترجمه كامل قرآن كريم در سرزمين چين محسوب مي شود. يكي ديگر از آثار مهمّ روح الدين مافاچو «يادداشت هاي سفر به خانه خدا» يا «يادداشت هاي سفر مكّه» نام دارد. اين رساله يا كتاب كوچك در واقع سفرنامه حجّ وي به شمار مي رود و حاوي شنيده ها و ديده هاي اين دانشمند و متفكّر شهير عصر چينگ در گردش و سياحت از جهان اسلام و ممالك عرب است. اين رساله داراي محتوايي تاحدّي غني و ارزشمند و يك سند تاريخي گرانبها است. گفته مي شود پژوهشگران و محقّقان خارجي كه در زمينه اسلام در چين بررسي و تحقيق كرده اند، اين اثر را بيش از ديگر آثار مؤلّف ستوده اند. اين سفرنامه مختصر، بي ترديد يكي از نادرترين و معتبرترين متن ها و سندهاي تاريخي سفر مسلمانان چين براي زيارت خانه خدا در اواسط قرن نوزدهم ميلادي به شمار مي رود. از تاريخ ورود و گسترش اسلام در سرزمين چين بيش از يك هزار و سيصد و پنجاه سال مي گذرد و مسلماً تعداد زيادي از مسلمانان اين ديار با تحمّل رنج و مرارت و مشقّت فراوان از مسيرهاي دريايي و زميني «جاده ابريشم» به زيارت حرمين شريفين در جزيرة العرب رهسپار شده اند. امّا متأسّفانه به دلايل گوناگون، هيچ اثر و سند مكتوب در خصوص كمّيت و كيفيّت اين سفرها در دسترس نداريم. از اين رو، اين كتاب كوچك به عنوان اوّلين متن قديمي مكتوب و ارزشمندترين سند فرهنگ حجّ مسلمانان چين توانسته است گوشه اي از اين كمبود و خلأ را جبران كند. مافوچو تمام ديده ها و شنيده هاي سفر زيارت خانه خدا; از قبيل آثار باستاني و تاريخي، خرابه هاي روزگاران قديم، سيماي واقعي آثار تاريخي برجاي مانده و همچنين شرايط طبيعي و آداب و رسوم اجتماعي مردم آن مناطق را ثبت كرده است. اين كتاب كوچك همچنين وضعيت رفت و آمدها و ارتباطات دريايي و زميني كشور چين با سرزمين هاي اسلامي ـ عربي و ممالك آسياي غربي در دهه پنجاه قرن نوزدهم ميلادي را به تصوير كشيده است. مطالب اين جزوه هنوز با گذشت يكصد و شصت و پنج سال براي مطالعه و تحقيق در خصوص سير تحوّلات و تكامل جغرافيايي، آمد و رفت ها و ارتباطات و نيز سياست ها و برخوردهاي انساني، از اهمّيت و ارزش تاريخي قابل ملاحظه اي برخوردار است. حج فريضه اي از فريضه هاي الهي و چهارمين ركن از اركان اسلام است. حج بزرگترين و شكوهمندترين و گسترده ترين گردهمايي مؤمنان و مسلمانان سرتاسر جهان است. زيارت خانه خدا و آرامگاه رسول اكرم(صلي الله عليه وآله) به عنوان يك فريضه الهي در قرآن كريم و احاديث نبوي مورد تأكيد و تشويق قرار گرفته است. قرآن كريم در بيان اهمّيت و ضرورت زيارت بيت الله الحرام با تأكيد چنين مي فرمايد: { وَ لِلّهِ عَلَي النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً} . (آل عمران: 97) پيامبر بزرگوار اسلام(صلي الله عليه وآله) نيز درباره سير و سفرهاي معنوي چنين فرمود: «لا تُشَدُّ الرِّحَالُ إِلاَّ إِلَي ثَلاثَةِ مَسَاجِدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ مَسْجِدِي هذا وَ الْمَسْجِدِ اْلأقْصي». «سفرها جز با سفر به سه مسجد: مسجدالحرام، مسجد من (مسجدالنبي) ومسجد الاقصي كامل و استوار نمي گردند.» روح الدين مافاچو مسلمان معتقد و مخلص و دانشمند پارساي چين در پيروي از فرمان خداوند متعال و فرمايش رسول گرامي(صلي الله عليه وآله) در سال 1257 هجري قمري برابر با سال 1841 ميلادي براي زيارت حرمين شريفين و مسجدالأقصي و نيز كسب دانش و علوم ديني و معارف اسلامي عازم سفري دراز مدّت شد. اين سفر زيارتي و نيز علمي و پژوهشي هشت سال به طول انجاميد. وي پس از بازگشت به چين، خاطرات خود از اين سفر را به زبان عربي به رشته نگارش درآورد. سال ها بعد يكي از مريدان و شاگردان وي به نام «مآ اَن لي»10 (1820 تا 1899م) اين اثر را از زبان عربي به زبان چيني با عنوان «چائوجين توجي»11 (يادداشت هاي سفر به خانه خدا) ترجمه كرد. متن اين اثر به سبك نثر قديم چيني ترجمه و تدوين شده است. اين ترجمه در سال 1861 ميلادي در شهر «كون مينگ»12 در ايالت «يون نان»13 واقع در جنوب غربي چين با استفاده از چاپ چوبي طبع و منتشر گرديد. مترجم اين كتاب كوچك «مآ اَن لي» ملقّب به «جينگ جاي»14 از اديبان و دانشمندان چيره دست و ماهر در زبان و ادبيات چيني بود. توانايي ادبي اين متفكر مسلمانِ ايالت يون نان در آن روزگار نادر و گرانبها و تحسين برانگيز به شمار مي رفت. او بعدها به محضر مافاچو شرفياب شد و تمام توان خود را صرف مطالعه و تحقيق در منابع و علوم اسلامي كرد. اكثر آثار و كتاب هاي مافاچو توسط خودش به صورت شفاهي انشا مي شد و به كمك مآاَن لي و شاگرد ديگر وي به نام «مآكاي كِه»15 به صورت مكتوب ترجمه و نوشته مي شد. اين نوشته ها را پس از اصلاح و تنظيم بر روي الواح چوبي حكاكي و چاپ مي كردند. از برخي اسناد تاريخي خارج از كشور چنين برداشت مي شود كه پس از شكست مبارزات مسلمانان ايالت يون نان به رهبري مافاچو عليه فرمانروايان دودمان چينگ، مآ اَن لي نيز به شهر پكن پناه برد و در آنجا سِمَت مترجم چيني و عربي سفارت فرانسه در چين را بر عهده گرفت. مآاَن لي در «يادداشت الحاقي» خود پس از پايان ترجمه چيني رساله «يادداشت هاي سفر به خانه خدا»، توضيحات مختصري در خصوص زندگي نامه، مقصود و جريان پيدايش اين رساله ارائه كرده و براي اين اثر ارزش و اهمّيت زيادي قائل شده است. مآاَن لي در «يادداشت الحاقي» خود چنين مي نويسد: اين رساله اي است كه استاد عالي قدرم فوچو خود درباره مسير رفتن به زيارت خانه خدا روايت و تعريف كرده است. استاد فوچو اهل شهر «تاي خه» 16 در ايالت يون نان است. در دوره نوجواني يتيم شد. در زيركي و ذكاوت و هوش بر ديگران برتري داشت. داراي همّت بلند و آرزوهاي شگفت بود. معرفت و دانايي را از خانواده به ارث برده بود. در آن روزگار شخصيتي مشهور و نامدار بود. او با شجاعت و دليري، ايالت «شان شي»17 و «سي چوان»18 را زيرپا درنورديد تا دانش وسيع و فراوان در خصوص كتب ديني به ويژه قرآن كريم و نيز كتب تاريخ چين كسب كند. پس از بازگشت، بلافاصله محافل درس براي تعليم و آموزش (معارف اسلامي) در مناطق مختلف داير كرد. بعد از سياحت و گردش در سرزمين وحي، در اطراف و اكناف (ممالك ديگر) به جستجو پرداخت و به آموختن دانش و گردآوري كتاب هاي ديني مشغول شد. با امير مكّه، مقامات عالي رتبه گوناگون، عالمان ديني و متفكّران و دانشمندان، طبيبان، منجّمان و ستاره شناسان و مأمورانِ مشغول به رصد ستارگان، طلاب علوم ديني و پيروان مذاهب و فرقه هاي گوناگون اسلام ملاقات كرد. به هر سرزمين و كشوري كه مي رسيد آداب و رسوم و موسيقي و قوانين و مقرّرات و شرايط طبيعي و آداب و رسوم اجتماعي مردمان آن مناطق به روشني در برابر چشمان وي نمايان مي شد، و همزمان كتاب هاي شگفت انگيز گوناگوني را خريد تا با خود به خانه (چين) برگرداند كه تا آن زمان چينيان (مسلمان) نديده بودند و از آن اطلاع نداشتند. قبل از استادم افراد ديگري نيز به سفر زيارت خانه خدا رفته بودند، امّا چيز زيادي درباره پيدايش و وجود فرقه هاي مذهبي آيين ما (اسلام) نشنيده بوديم، و نمي دانستيم كه شباهت ها و مغايرت هاي قوانين و مقرّرات سرزمين هاي شرق و غرب (جهان اسلام) و نيز نظام ساختار حكومت چهار خليفه چگونه بوده است و نيز نمي دانستم كه احكام ممنوعه سياسي و مذهبي ديگر ممالك چيست. اينگونه موارد را هيچ كس نمي دانست. تنها استادم آنچه را از سرگذرانده به دقت ثبت و ضبط كرده است، هر بار كه با افراد بي اطلاع در خصوص منظره و دورنماي مكّه و كعبه صحبتي و بحثي به ميان مي آمد، آن صحبت خستگي ناپذير و هيجان آور مي شد. اين كتابچه در مورد كتاب هاي قوانين و احكام ديني و مقرّرات شرعي آگاهي و معلومات بيشتر و بهتر و گفته هاي محكم و قابل اعتمادي دارد. كتاب «كنفوسيوس» مي گويد: «خوشبختي و سعادت هر انسان به شگون و تقديرش وابسته است.» استادم در اين سفر هم تكليف و فريضه الهي خود را انجام داد و هم با استفاده از كتاب آسماني و كتب و آثار ديني راه پيامبر و آيين مقدّس اسلام را تبيين و روشن ساخت، تا دانشمندان و عالمان (مسلمان) چين را از اساس و اصول دين اسلام و وسعت سرزمين نياكان خويش با خبر و آگاه سازد. اين رساله براي پاسخ به پرسش هاي گوناگون عامّه مردم سودمند است. اكنون رخدادهاي سفر استاد به مناطق و سرزمين هاي عربي را مخصوصاً ترجمه مي كنم، تا هم خستگي راه دراز و رنج سفر طولاني استادم در معرض ديد عموم قرار گيرد، و هم عامّه مردم (مسلمان) با مسير رفتن به زيارت خانه خدا آشنا شوند.» زيارت خانه خدا در اصل يكي از فرايض پنجگانه دين اسلام است. «ليوجي»19دانشمند شهير مسلمان چين در كتاب «تيئن فانگ ديئن لي»20 (آداب و احكام دين آسماني) مي نويسد: «چون مسافرِ خانه خدا، كعبه را شخصاً زيارت كند و به وطن خويش برگردد; مانند آن است كه از نو (پاكيزه) متولد شده باشد.» اين وظيفه هر مسلمان است كه صرف نظر از مكان اقامت، دوري يا نزديكي راه و مسافت، در طول عمر خود يك بار خانه خدا، در مكّه معظمه را زيارت كند، به آثار مقدّس آن اداي احترام كند، و به زيارت آرامگاه پيامبر برود و به آن نيز اداي احترم كند، تا معنا و مفهوم «زندگي تازه و بازگشت به خويشتن» را درك نمايد. البته در صورت بروز شرايط ويژه اي مانند «بسته بودن راه، نداشتن استطاعت مالي و توشه راه، عدم رضايت پدر يا مادر، معلوليت و ناتواني و از كار افتادگي» مي توان اين «فريضه آسماني» را انجام نداد. بي ترديد روح الدين مافاچو به عنوان يك مسلمان معتقد ومخلص، با هدفِ انجام فريضه زيارت خانه خدا، راهي سفر شده است، امّا او اين سفر معنوي را با يك اقدام واقعي و حركت مشخص ديگر پيوند مي زند. از اين رو، اين سفر طولاني تنها يك حركت كاملا خالص و محض براي زيارت خانه خدا نبود، بلكه يك اقدام و حركت علمي با كسب نتايج مهمّ و دستاوردهاي بسيار با اهميت در تمام زندگي او محسوب مي شود. مافاچو با كوله باري از تجربه، آوازه و شهرت به موطن خود بازگشت و با ستايش و تحسين عميق شخصيت هاي مسلمان و غير مسلمان چين در آن روزگار روبرو شد. وي مي گويد: پس از پشت سر گذاردن مرارت ها، سختي ها و رنج هاي فراوان در طول هزاران كيلومتر، و بعد از مدّت هشت ـ نه سال بحث و تبادل نظر براي يادگيري و آموختن از ديگران و زدودن كاستي ها و نواقص همديگر، كتاب هايي را كه در سرزمين چين وجود نداشت را با چشم خود ديدم و نام فرقه هايي را كه در چين رايج و شايع نبودند با گوش خود شنيدم... زيارت بيت الله الحرام و زيارت آرامگاه پيامبر و آداب و سنن و نيز رفتارهاي نيك و پسنديده برجاي مانده از آن روزگار، دل كندن از آن محيط را برايم دشوار مي كرد، و نيز مدّت هشت سال در حلقه درس عالمان و دانشمندان نامدار آن روزگار حاضر شدم و اين دانش اندوزي بر عمق و ژرفاي دانش و معرفت و دانايي من افزود... آزاد و فارغ البال با امير و مقامات بلند پايه مكّه ديدار مي كردم و دور هم جمع مي شديم، روزگار سپري مي شد و به تدريج آداب و رسوم و سننِ برجاي مانده از پيامبر را فراگرفتم و بردانش و بهره عقلي ام افزودم. در مجموع مطالب برخي كتاب هاي قديمي (اسلامي) موجود در چين به هنگام مطالعه برايم واضع نبودند، در ممالك اسلامي به مطالعه و بررسي پرداختم و نقاط مبهم برايم روشن شد. با اين همه، كتاب هاي ديني ارزشمند و آثار گوناگوني را به همراه خود حمل كردم و به خانه (چين) برگشتم.» روح الدين مافاچو در چهل و هفت سالگي يعني دوران سالخوردگي عازم زيارت خانه خدا شد. البته پيش از اين، وي براي كسب دانش در ايالت «شان شي» و «سي چوان» به مسافرت و سياحت پرداخته و در حلقه درس آخوند بزرگ «جو ليانگ جون»21 از شاگردان نسل چهارم استـاد بـزرگ «هـودنـگ جـو»22 (1522 تا 1597م) بنيانگذار مكتب كلامي ايالت «شان شي» مشغول تلمّذ و يادگيري دروس و كتب علوم اسلامي شده بود. در كسب دانش و معارف ديني به دستاوردهاي ژرف و بزرگ دست يافت و در ايالت «يون نان» از شهرت و آوازه بلندي برخوردار شد. وي مي گويد: «چون دوران پيري و سالخوردگي را نزديك ديدم، و هنوز حقيقت و دانش ناب را كسب نكرده و با معلم و مرشد كامل و معروف به ندرت سروكار داشتم، لذا از جنوب ايالت يون نان به راه افتادم، و منطقه كوهستاني «لينگ بيائو»23 را پشت سرگذاشتم و با عبور از روي اقيانوس ها به زيارت خانه خدا رفتم.» اين نكته ها نشان مي دهند كه سفر حجّ مافاچو تنها به زيارت خانه خدا منحصر نبود، بلكه وي عمدتاً براي جستجوي «حقيقت» و ديدار با «استاد و مرشد كامل» عازم خانه خدا شد. اين مسأله امري غير قابل شكّ و ترديد است.
لطفا منتظر باشید ...
