«بغداد شهري است در غايت وسعت و معموري»، شطّ العرب (دجله)5 در ميانه بغداد قديم و جديد روان است، شهر كهنه كه حصار ندارد بر جانب غربي دريا و بغداد نو بر جانب شرقي. و همه آبادي آن در اندرون قلعه است. با آن همه آبادي، ميدان هاي وسيعي در قلعه خالي از عمارت است; زيرا از رودخانه دور است. ديوار قلعه به بلنداي ديگر قلعه هاست، «ليكن طرفه تدبيري به كار برده اند كه به هيچ وجه از گلوله توپ آسيبي به ديوار قلعه نمي رسد». اگر به قدر سر مويي توپ را جانب بالا قائم نمايند، گلوله از فراز قلعه مي گذرد و اگر به سوي پايين نشانه گيرند گلوله بر زمين مي خورد. قبله مردمان بغداد، مانند قبله هند جانب غروب آفتاب است، اما اندكي مايل به چپ. و قصر كسري كه شب ميلاد حضرت خاتم المرسلين و اشرف النبيين صلوات الله و سلامه (عليه و آله) شكسته و فرو ريخته بود، از بغداد به فاصله شش فرسخ و هنوز برجاست. از اين طاق شكسته تا كنار دجله سيصد و پنجاه و پنج قدم است. جزاي حسن عمل بين كه روزگار هنوز خراب مي نكند بارگاه كسري را
روضه كاظمين
مقبره معدن البركات اميرالمؤمنين6حضرت امام موسي كاظم و اميرالمتّقين7امام محمدتقي(رض) كه در آن ديار ايشان را كاظمين گويند، سمت غربي شطّ است.
روضه امام اعظم ابوحنيفه كوفي(رحمه الله)
از بغداد تا روضه امام اعظم كه به جانب شرقي شطّ واقع است، نيم فرسخ است و از بغداد كهنه تا مرقد منوّر كاظمين كه هر دو امام در يك گنبد آسوده اند، همان قدر فاصله است و اين هر دو مقبره را از مقا بر ديگر عالي تر ساخته اند و در ميان شان شطّ روان است و مزار اوليا جانب غربي درياي مذكور، ما بين بغداد قديم و كاظمين است. از آن جمله حضرت شيخ معروف كرخي(رحمه الله) كه گنبد و مسجد عالي دارد و خدّام مزار ايشان مانند خدّام حضرت كاظمين و امام اعظم در رفاه اند. و جناب شيخ جنيد بغدادي و سري سقطي(رحمه الله) در يك گنبد كوچك آسوده اند. خادمان اين مزار پريشا نند و در گنبد قفل است و آرامگاه شيخ منصور عامري و شيخ داود طائي نيز چنين است و مرقد بهلول دانا و منصور حلاج را گرچه در گذشته عالي و مزيّن ساخته اند، اما خادمي ندارد و مرمّت نشده است. بغداد جديد، از شهر كهنه آبادتر است و اندرون آن نيز بسياري از اولياءالله آسوده اند. از آن جمله مقبره و مسجد شيخ عبدالقادر جيلاني را نهايت عالي و مزيّن ساخته اند و خدّام مزار و ساكنان و عاكفان مدرسه به سبب بسياري اوقاف و وظايف سلطان و هداياي مردمان اطراف، در رفاه و آسايش اند. و قبر شيخ عبدالرزّاق فرزند شيخ، پهلوي دروازه سمت جنوبي مدرسه است. «حقير وافرالتقصير عبدالكريم محرّر اين سوانح، منقبتي را كه ميامن خان خالوي والده بنده گفته بودند، در خدمت فضلاي آنجا گذرانيده بعد از مطالعه پسند فرموده اند».
مطلع:
يا آية من هل اتي، رايت ولايت لافتي يا لمعة عن والضّحي، يا غوث الاعظم الغياث و مقبره شيخ شهاب الدين سهروردي(رحمه الله) هم اندرون سور است و عماراتش چون مزار حضرت غوث الاعظم عالي و مزيّن، ولي خدّام و مجاورين به سبب قلّت اوقاف و نذورات كمتراند. فاصله ميان اين دو روضه دو ميدانِ اسب است. در بيرون قلعه نيز اولياي بسيار آسوده اند; خصوصاً در پيرامون آرامگاه امام اعظم، مانند بشر حافي، خطيب بغدادي، شبلي و ديگران. گنبدهاي ايشان هم كوچك و درهاي آنها بسته است. چون زائري بيايد چيزي به خادم مي دهد و او در را باز مي كند. مقبره امام اعظم را در نهايت عظمت ساخته اند و خدّام و مجاوران آن در كمال رفاه و تموّل هستند. غرض كه بسياري از اهل اللّه در بغداد و حوالي آن آسوده اند. به هر جا توده گردي است، مردي است به هرجا پشته خاكي است، پاكي است شكاف هر زميني را كه بيني گريبان پاره اي يا سينه چاكي است پس از حصولِ سعادتِ زيارت، از بغداد كوچ كرده، متوجه كربلاي معلّي شديم. منزل اوّل، كاروانسراي شور است، كه آب شيرين ندارد و مردم آنجا از دوردست آب شيرين آورده مي فروشند. منزل دوم، قصبه مصيّب، در كنار فرات واقع است. پسران مسلم بن عقيل بن ابي طالب، كه حارث سنگدل بدبخت، آن اطفال معصوم را شهيد نموده بود، به فاصله يك فرسخ از مصيّب، در كنار فرات و هر دو برادر در گنبدي كوچك، آسوده اند و پيرامون آن جنگل است.
تشرف به كربلا
روز سوم به خاك پاك كربلاي معلّي، شفا بخش بيماري هاي ظاهري و باطني رسيديم. از بغداد تا كربلاي معلّي پانزده فرسخ است. «چون مردم ايران به واسطه تعدّي حكام جبار از اوطان خودها فرار نموده در آن جا متوطّن شده اند، شهر بزرگي آباد گرديده». عامل ديگر آبادي هاي بسيار، نهرآبي است كه حسن پاشا حاكم بغداد قريب ده هزار تومان ـ كه دو لك روپيه هندوستان باشد ـ صرف كرده، اين نهر را از فرات آورده; اما هنوز به شهر نرسيده بود كه حسن پاشا فوت شد. پس از وي ميرزا اشرف جهان، از امراي شاه طهماسب، آب را به شهر رسانيده جاري ساخت. چنانكه به سبب آن آب شيرين بيرون شهر از بسياري باغ ها و نخلستان ها رشك جنة الماوي است. و گنبد مبارك روضه منوره حضرت سيدالشهدا ـ رضي اللّه تعالي عنه ـ در ميان شهر است و قبر مبارك حضرت عبدالله بن الحسين ـ رضي اللّه تعالي عنه ـ در پايين پدر بزرگوارشان است و گنج شهدا جانب قدوم مبارك ايشان است و در ميان گنج، مقبره و قطعه زميني كه در وقت شهادت پيكر مقدس حضرت امام در آنجا افتاده بود، بيرون گنبد است به فاصله بيست قدم از قبر مبارك متصل دريچه كه به جانب شمال است و در آن مكان به مقدار پيكر مطهر به طور صندوق گودي ساخته اند و از خيمه گاه خاك پاك آورده، در آن گود مي اندازند و بالاي آن تخته مي گذارند. هرگاه زائري به اراده زيارت و اخذ خاك شفا مي آيد، چيزي به خادم داده، قدري از آن خاك پاك مي گيرد. خاك كربلا كه به اطراف و اكناف عالم مي برند، همين است و اين را خاك شفا مي گويند و خواص و بركات خاك شفا بسيار و بي شمار است; از آن جمله يكي اين است كه هرگاه جهازي در دريا از شدت باد و مخالفت هوا توفا ني شود، مي بايد كه مرد صالحي خاك مذكور را به سمت باد بيندازد، كه به حكم قادر بر حق ـ جل شأنه ـ همان وقت باد از شدت رو به كمي خواهد آورد. چنانكه شاعر گويد: خصم چون تندي كند افتادگي او را دواست خاكساري ها در اين توفان چو خاك كربلاست و گنبد و مرقد حضرت عباس بن علي ابن ابي طالب(رضي الله عنه) نيز در شهر است. مردم آنجا مي گفتند: هركه در روضه ايشان آمده سوگند به دروغ بخورد، في الحال به انواع بلاها مبتلا مي گردد. و گنبد حرّ شهيد از شهر به فاصله يك فرسخ و قبر مادرش كه مانع همراهي اوبا حضرت امام شده بود، بيرون گنبدچهل قدم دورتر است. هركس به زيارت حرّ شهيد برود، مي بايد سنگي چند به قبر مادرش بزند. حال اثري از قبر پيدا نيست، مگر همان سنگ هايي كه مردم به قبرش مي زنند. از كربلا تا نجف اشرف از راه بيا بان بي آب دوازده فرسخ است و از راه حلّه و ده ذي الكفل شانزده فرسخ.
حلّه
حلّه شهري است آباد در كنار فرات،و مقبره حضرت ايوب(عليه السلام) از حلّه نيم فرسخ فاصله دارد. در كنار آن رود و قبر رحيمه خاتون همسر ايشان، كه در ايام بيماري خدمت بسياري كرده بود، پهلوي ايشان است و چشمه آبي كه به فرمان پروردگار براي حضرت جوشيده بود، بيرون مقبره است كه در قرآن مجيد از آن يادشده است: { ارْكُضْ بِرِجْلِكَ هَذَا مُغْتَسَلٌ بَارِدٌ وَشَرَابٌ}8 و قبر شعيب پيغمبر(عليه السلام) نيز بيرون شهر است به فاصله دو ميدان اسب، در محراب مسجدي كه آن را مسجد شعيب مي نامند. شنيده بوديم كه در صحن مسجد شعيب(عليه السلام) مناره اي است بزرگ و بلند و هرگاه كسي بر مناره بالا رود و به آواز بلند بگويد كه اي منار! به عشق عباس علي بجنب! و كله منار را در بغل گرفته حركت دهد، منار به جنبش مي آيد. بعد از زيارت، (بالاي منار رفتيم) هرچند داد و فرياد كرديم و كله منار رادر بغل گرفته و به زور تمام حركت داديم اصلاً به جنبش نيامد. در اين اثنا خادم آنجا پيدا شد و به همان وضع كنگره مناررا در بغل گرفته به زور تمام جنبانيدن گرفت. منار مذكور با آن كه چون كوه بيستون در استحكام بي مانند بود، چنان متزلزل شد كه ياران بالا رفته ازترس مانند كنه به كنگره هاي منار چسبيده بودند. از حلّه كوچ نموده به زيارت حضرت ذي الكفل(عليه السلام) رفتيم. خلفاي ذي الكفل كه چهار كس بوده اند، نيز در آنجا مدفون اند. ليكن عمارت مقا بر و مدفن ايشان را، برخلاف ساير مقابر، بسيار «عالي و مطبوع» ساخته اند. صحن مسجد چهار پله پايين تر است و به محض فرودآمدن و داخل شدن آن مكان طرفه سروري روي مي دهد.
ورود به نجف اشرف
«بعد از طي مراحل، خاك پاك نجف اشرف، كحل الجواهر ديده دل ارادت منزل گرديد. هزار شكر خدا، صد هزار شكر خدا.» آبادي اين شهر به دليل نبودن كشاورزي و رودخا نه، از آبادي كربلا كمتر است و سكان اين مكان كرامت بنيان، بيشتر مردم صالح و قا نع هستند و در بيرون حصار از بيم تاراج اعراب باديه نمي توان نشست و مردم همه در داخل «شهر پناه» (حصار) سكونت دارند. «وگنبد شاه ولايت پناه ـ رضي اللّه تعالي عنه و كرم الله وجهه ـ در كمال عظمت و تزيين در وسط شهر است. جواهر آبدار بر مرقد منوّره نصب كرده اند.» در اين هنگام نادرشاه، ابراهيم خان زرگر باشي را مأمور فرموده بود كه به كربلا و نجف رفته، گنبد حضرت علي(عليه السلام) و حضرت سيدالشهدا(عليه السلام) را مطلا سازند. چنانكه گنبد حضرت امام رضا(عليه السلام) در مشهد و مساجد ظفرخان روشن الدوله در شاه جهان، آباد است. زرگر باشي به حضور بنده در تهيه اين امر، كه متضمّن سرخرويي آمر و مأموربود، مشغول گرديد و آن را به مدد حضرات به وجه احسن به اتمام رسانيد. در باب آوردن آب فرات به نجف اشرف نيز سعي بسيار كرده بود. اما سه فرسخ از نهر كنده شده بود كه نادرشاه كشته شد و كار نهر معطّل ماند.
قبر نوح و آدم(عليهما السلام)
مي گفتند كه قبر نوح و آدم صفي اللّه(عليهما السلام) در گنبد حضرت شاه ولايت پناه است. ليكن قبر اين دو بزرگوار ظاهر و بلند نيست.
شهر كوفه
در گذشته كه كوفه آباد بود، زمين نجف در بيرون شهر كوفه بوده است. اما از نحوست و شآمت ساكنان، چنان خراب شده، كه اثري از آن بناها نيست، مگر مسجدي كه جناب اميرالمؤمنين را در آن مجروح نموده اند برجاست و از مقتل تا مدفن يك فرسخ است. بر محرابي كه حضرت را زخم زده اند، به خط جلي نوشته اند كه «هذا مقتل اميرالمؤمنين علي ابن ابي طالب ـ كرم اللّه وجهه ـ و مي گويند كه اين مسجد را نوح بنا كرده و چنان مي نمايد كه در گذشته بت خانه بوده است، زيرا كه بر ديوار جانب قبله كه از مبا ني قديم همان ديوار است اشكال و صورت ها بر سنگ ها تراشيده اند. هرچند كه مسلمانان آثار صور اصنام را به گچ اندوده اند، ليكن در بعضي جاها كه گچ به سبب باران جدا شده، واضح و باقي به تأمل معلوم مي شود. از نجف اشرف، از راه بيابان كه زبيده خاتون با كندن چاه و برآوردن ديوار معمور ساخته بود، تا مدينه منوّره يكصد و هشتاد فرسخ وتا مكه معظمه دو صد و سي فرسخ است.
لطفا منتظر باشید ...
