ارتباط ابن نديم با اين خاندان - ابن ندیم صاحب فهرست و خاندان او نسخه متنی

ارتباط ابن نديم با اين خاندان

اينک به بيان رشته اتصال ابن نديم به اين خاندان مي‌پردازيم، که سخن اصلي ما است. ما بايد چهار تن را شناسائي کنيم: محمد بن اسحاق بن محمد بن اسحاق يعني دو محمد و دو اسحاق. محمد اول صاحب فهرست است، اسحاق اول پدر او است که گفتيم معروف به «ابي يعقوب و رّاق» بوده و مسلماً شغل او ورّاقي (يا کتاب فروشي و کتاب نويسي) بوده است و از سخن ابن نديم که گفت پدرم از شخص ثقه نقل کرد که طبري را در مصر ديده [30] به دست مي‌آيد که پدر او اهل علم و مانند خود او اهل اطلاع بوده است و اين امر لازمه شغل «ورّاقي» بوده است. بنابراين «اسحاق اول» پدر محمد شناخته شد. هر چند از تاريخ تولد و وفات او اطلاع نداريم، ولي مسلماً شخص معروفي بوده و به «ابي يعقوب الوراق» شهرت داشته و حتي فرزندش هم به «ابن‌ابي‌يعقوب الوراق» شهرت داشته و ظاهراً شغل خود او هم «وراق» بوده است. هر چند نص قطعي بر اين امر وجود ندارد اما اطلاعات وسيع او درباره کتب و مؤلفان و نيز شناخت او نسبت به بسياري از علماي معاصر خود در فنون مختلف و دوستي و انس او با بسياري از آنان، با توجه به شغل پدرش، تقريباً اين گمان را به يقين مبدل مي‌کند که او نيز «ورّاق» بوده است و اين شغل را مانند بسياي از کمالات و اطلاعات، از پدر خود به ارث برده است. دسترسي وي به خطوط و نوشته علما مانند طبري [31] و ديگران که جا به جا در فهرست ديده مي‌شود مؤيد اين مطلب است، و همچنين تماس او با «ورّاقين» اين مطلب را تأييد مي‌نمايد. از جمله مي‌گويد: «و قال جماعة من اهل العلم و اکابرالوراقين» [32] در ص10 الفهرست عده‌اي از ورّاقين را که مصحف مي‌نوشته‌اند نام برده است.

تا اينجا از سوي صاحب فهرست دو تن يعني خود او و پدرش شناخته شدند، کما اينکه از سوي اجداد هم، دو تن يعني «اسحاق و ابراهيم النديم» را قبلاً شناسائي کرديم، باقي مي‌ماند يک تن از اين زنجيره، تا «اسحاق بن ابراهيم» را به اين دو تن صاحب فهرست و پدرش متصل کند، آن حلقه مفقوده همانا «محمد بن اسحاق» جد صاحب فهرست و فرزند «اسحاق بن ابراهيم» است، آيا ردپائي از او وجود دارد؟

محمد بن اسحاق بن ابراهيم النديم

بلي، مي‌توان نشانه‌هائي از او در مدارک فعلي ارائه داد، به اين شرح:

اولاً کنيه اسحاق‌بن ابراهيم در بسياي از منابع «ابو محمد» ياد شده است از جمله ذهبي مي‌گويد: «ابو محمد اسحاق بن ابراهيم النديم و لدسنة بضع و خمسين و مائة» [33] در اغاني [34] «حدثني ابو محمد اسحاق بن ابراهيم عن ابيه ...» زرکلي: «هر اسحاق بن ابراهيم بن ميمون التميمي الموصلي ابو محمد بن النديم» [35] ابن جوزي مي‌گويد:

«ابو محمد التميمي» [36] ياقوت نقل مي‌کند که مأمون به اسحاق خطاب مي‌کرد يا ابا محمد [37] خطيب بغدادي مي‌گويد: « اسحاق بن ابراهيم بن ميمون ابو محمدالتميمي الموصلي صاحب الاغاني المعروف والده بالموصلي...» [38]

و نيز نقل مي‌کند: «قلت يا ابا محمد» [39] و بسياري جاهاي ديگر در اين مأخذ و جز آن. معمولاً کنيه شخص را از نام پسر، آن هم از نام پسر اولش انتخاب مي‌کنند، بنابراين اسحاق بن ابراهيم داراي پسري بوده و به نام محمد و بزرگترين پسر او هم بوده است. وي متأسفانه در زمره پسران او ذکر نشده‌اند. نام فرزندان او را ياقوت چنين آورده: «حميد و حماد و احمد و حامد و ابراهيم و فضل» [40] ولي از محمد که پسر بزرگ او بوده نام نبرده است. مسلماً کسي که مقيد بوده نامهاي (احمد و حامد و حميد و حماد) را که همه از نام رسول اکرم گرفته شده روي فرزند خود بگذارد، قبل از همه نام «محمد» را روي فرزند خود مي‌گذارده است پس اسحاق، پسري به نام محمد داشته است.

ثانياً ذهبي جزء متوفيات سال (340) آورده است: «محمد بن اسحاق بن ابراهيم ابوتراب الموصلي من ساکني هراة، حدّث بها عن عمير بن مرداس النهاوندي، و عي بن الحسين بن الجُنيد الرازي، و علي بن محمد بن عيسي الماليني و عنه: ابو منصور محمد بن محمد الازدي» [41] مصحح كتاب در حاشيه نوشته است: «لم اجده بل ذکر السمعاني اباه اسحاق بن ابراهيم الموصلي». همچنين ذهبي آورده است: «محمد بن اسحاق بن ابراهيم القرشي الهروي و عنه القاضي ابو منصور محمد بن محمد الازدي» [42] به نظر مي‌رسد اين هر دو نفريکي هستند و ظاهراً اهل هرات نبوده بلکه به گفته ذهبي ساکن هرات بوده و از علما و محدثين، به شمار مي‌آمده . اما يک نکته اين احتمال را که اين «محمد بن اسحاق» فرزند اسحاق‌بن ابراهيم الموصلي باشد تضعيف مي‌کند و آن اينکه قاعدةً او بايد از متوفيات سالهاي 270 يا 280 و حداکثر 300ﻫ باشد در حاي که ذهبي او را در متوفيات سال 340 ذکر کرده است. حال اگر واقعاً احتمال ما درست باشد بايد گفت «محمد بن اسحاق» مانند پدرش از صفت و شهرت مغنّي‌گري منزجر بوده و به همين خاطر بغداد را به سوي هرات ترک گفته تا در آنجا کسي او را به اين صفت و اين نسبت نشناسد.

باري، ما بيش از اين راجع به او چيزي نمي‌دانيم جز اين که محشي هم او را فرزند اسحاق بن ابراهيم موصلي دانسته است.

حال مي‌توان گفت: محمد بن اسحاق خيلي زود بغداد را ترک کرده و به هرات رفته است، اما نام پدر و جد و عنوان «موصلي» را حفظ کرده است و شايد به همين خاطر نام او در بغداد از يادها رفته و جزء فرزندان اسحاق ذکر نشده است. باز هم در اين خصوص بايد تحقيق کرد و مؤيدات ديگري براي اين گفته تحصيل نمود.

از جمله مويدات آن است: ابن جوزي مي‌گويد: ابراهيم بن محمد ابو اسحاق التميمي قاضي البصره اشخصه المتوکل الي بغداد لتولية القضاء» [43] که احتمالاً او فرزند همين محمد و برادر (اسحاق) پدر صاحب فهرست بوده و نام اسحق را بر فرزند خود گذارده است به لحاظ سابقه جد خود «اسحاق بن ابراهيم».

ثالثاً مي‌توان نيز مؤيد اين مطلب باشد که ابن نديم در فهرست چند بار از خط اسحاق بن ابراهيم که احتمالاً در خاندان ايشان بوده نقل مي‌کند. [44] هر چند اين ام دليل نمي‌شود، زيرا او از خطوط ديگر دانشمندان نيز مطلب نقل مي‌کند.

[30] . الفهرست، ص291.

[31] . همان، ص391.

[32] . همان، ص420.

[33] . سير اعلام النبلاء، ج11 ص118.

[34] . اغاني، ج19 ص210.

[35] . الاعلام زرکلي، ج1، ص210.

[36] . المنتظم، ج11، ص226.

[37] . معجم الادبلاء، ج6، ص21.

[38] . تاريخ بغداد، ج6، ص338 و339.

[39] . همان مأخذ، ص343.

[40] . معجم الادباء، ج6، ص55.

[41] . تاريخ الاسلام (کبير)، شماره 598 ص358 (شماره جلد ندارد).

[42] . همان مأخذ، ص307 شماره 507.

[43] . المنتظم، ج12، ص36و37.

[44] . الفهرست، ص47: و من خط اسحاق بن ابراهيم الموصلي؛ همان، ص55: قرأ به خط اسحاق بن ابراهيم؛ همان، ص188، راجع به مقدار اشعار شعرا: اسحاق بن ابراهيم خمسون ورقة.