انيس هاى پنج گانه

روضه خوانى

از همه اينها گذشته، نراقى قبل از اينكه خود را به عنوان يك فيلسوف، فقيه، رياضى دان و غير اينها مطرح بكند و به علم و فلسفه ببالد، خود را خادم و روضه خوان اهل بيت (عليهم السلام) بخصوص امام حسين (عليه السلام) مى داند و به اين كار افتخار مى كند.

بيقين اگر كسى كتاب (محرق القلوب) اين عالم بزرگوار را مطالعه كند، از سطر سطر آن، مى تواند اين پيام رسا را به گوش جان دريافت نمايد. اگر با روح بزرگ او تماس گرفته، سؤال شود كه كدام يك از نوشته ها و اندوخته هاى خود را توشه راه آخرت ديديد، با تمام وجود خود، كتاب محرق القلوب را نشان خواهد داد.

و اين اختصاص به ايشان ندارد. بلكه سيره عالمان شيعه بر اين پايه استوار شده است. همه آن بزرگان، با عظمت و مقامى كه داشتند، افتخارشان اين بود كه روضه خوان ائمه اطهار (عليهم السلام) هستند و تمام هستى شان را مرهون همين عشق به آستان قدس حسينى (ع) و دفاع از آيين پاك محمدى (ص) مى دانستند.

نراقى، با اين شور حسينى شروع به تاليف كتاب (محرق القلوب) مى كند و صداى مظلوميت سيد الشهدا (ع) را در شهر و ديار و روزگار خويش تكرار مى كند و افتخار روضه خوانى و عزادارى براى شهيدان كربلا را براى عالمى بزرگ مثل خودش ثبت مى كند و چه جالب كه اولين كتاب فارسى كه در تهران چاپ شد، همين كتاب بوده كه با ورود صنايع چاپ به تهران فرهنگ عاشورايى چاپ و نشر مى گردد.

نويسندگى

نگارش و تاليف و ترجمه از نعمت هاى بزرگ الهى است كه هر كسى توان بهره گيرى از آن را ندارد. چه بسيار دانشمندانى كه در عرصه هاى گوناگون علمى، خود را بخوبى نشان داده و در بيشتر رشته ها نيز صاحب نظر بودند و تفكرات عميق و ارزشمندى داشتند ولى نوشته اى را از خود به يادگار نگذاشتند و نتوانستند آن اندوخته هاى اصيل خويش را با قلمزنى به نسل هاى بعد انتقال دهند و همچنان علم در سينه به جهان ابدى شتافتند.

عالم پر تلاش ملا محمد مهدى نراقى (ره) علاوه بر تحصيل، تحقيق و تدريس در علوم و فنون جوراجور، نوشته هاى پر مغز زيادى نيز درسطوح گوناگون در هر رشته تاليف كرد. يكى از صاحب نظران معروف معاصر در اهميت نوشته هاى وى مى گويد:

«ذوق تاليف آن هم با تفنن، نعمتى است كه نصيب هر كس نمى شود. نراقى در فقه، اصول، فلسفه و علوم رياضى سه نوع تاليف دارد: كتاب مفصل و مشروح و جامع الاطراف. و اثر موجز و مختصر كه به عنوان متن، تاليف نموده، و اثر برزخ بين تفصيل و اجمال كه هر كدام داراى مزاياى خاصى است » .⁽⁶⁷⁾

انگيزه نگارش

نراقى بر اساس نياز امت دست به قلم برد و با هركدام از نوشته هاى خود هدفى مقدس را دنبال كرد و خلاءهاى عميق و معضلات اجتماعى، فرهنگى، اخلاقى و اقتصادى را با آن پركرده و برطرف نموده. و بدينسان حق بزرگى را بردوش نويسندگان نهاد او به آنها آموخت كه نگارش تنها با سياه كردن ورقه هاى سفيد كاغذ ارزش قلم را پايين آورده و از شكوه و جلال آن مى كاهد. در سطر سطر نوشته هاى وى اين پيام نهفته است كه نراقى با تمام وجود ندا سرمى دهد: نگارشى كه خالى از هدف سازنده باشد و حتى خلاء كوچكى را هم نتواند پركند، مانند جسد بى روح مى ماند كه بايستى هر چه زودتر آنرا زير خاك دفن كرد، در غير اين صورت بوى ناخوشايند و جسم فاسد آن فضاى لطيف اطراف را آلوده كرده و موجب بروز بيماريهاى گوناگون خواهد شد.

در اينجا چند نمونه از ارمغان هاى قلم اين فقيه بزرگ، آورده مى شود.

انيس التجار

اين كتاب براستى انيس و مونس بازرگانان مسلمان، در روزگار نراقى بود. او احكام شرعى داد و ستد را در اين كتاب بطور روشن و آسان براى بازاريان مسلمان يادآور شده است. در اهميت اين كتاب همين بس كه محدث بزرگوار حاج شيخ عباس قمى آنرا مختصر كرده و در عراق به چاپ رسانيده است و همچنين اصل اين كتاب چندين بار چاپ شده و بوسيله سه تن از مراجع بزرگ، بر آن حاشيه زده مى شود. كه:

چاپ اول: باحاشيه آيت الله العظمى سيد كاظم يزدى. 1317. ه.ق

چاپ دوم: باحاشيه يزدى و آيت الله العظمى سيد اسماعيل صدر. 1329 ه.ق

چاپ سوم آن: با حاشيه آيت الله العظمى شيخ عبد الكريم حائرى يزدى.1349 ه.ق چاپ و منتشر گرديده است.

انيس الحجاج

اين كتاب در مورد مسائل حج و زيارت حرم شريف پيامبر (ص) و ائمه اطهار عليهم السلام بدست تواناى نراقى نگارش يافته است او در اين كتاب عمل هاى واجب، حرام، مستحب و مكروه حجاج بيت الله الحرام و عتبات عاليات را بگونه اى آسان در اختيار آنان مى گذارد.

انيس المجتهدين

اين كتاب را نراقى براى مجتهدان و عالمان بزرگ نوشته و مسائل علم اصول و فقه را بيان كرده و مبانى حقوق اسلامى را مورد بررسى قرار داده است نراقى در اين اثر براى هر مساله اصولى به يك نمونه فقهى آورده است.

انيس الموحدين

در اين كتاب نراقى به زبان فارسى و ساده، براى عموم، اصول دين را روشن كرده و مردم را با جهان بينى اسلامى آشنا مى سازد اين كتاب چند بار، با تعليقه و مقدمه عالم مبارز، شهيد محراب قاضى طباطبايى و چندى پيش نيز با پيش گفتار و تصحيح استاد حسن زاده آملى به چاپ رسيده است.

انيس الحكماء

اين كتاب آخرين تاليف نراقى به شمار مى آيد به همين خاطر نيز به پايان نرسيده است، اين اثر براى اهل معقول و فلاسفه نوشته شده است و شامل امور عامه و قسمتى از طبيعيات مى باشد كه در كتب فلاسفه عنوان مى شود.

شيخ آغا بزرگ و كتاب جامع السعادات

شيخ آغا بزرگ تهرانى كتابشناس معروف درباره جامع السعادات اينگونه اظهار نظر مى كند:

«اين كتاب از مولى مهدى كاشانى نراقى متوفاى 1209 ه.ق است. اين جامعترين كتاب اخلاقى است كه توسط نويسندگان اخير نوشته شده است اين كتاب به فارسى با تغييراتى اندك توسط فرزند نويسنده «مولى احمد نراقى متوفاى 1245 ه.ق » بنام «معراج السعاده » ترجمه و منتشر شده است صاحب كتاب «رياض الشهادة » مولى محمد حسن قزوينى حائرى كه در شيراز مى زيسته، در كتاب اخلاقى ارزشمندش بنام «كشف الغطاء» از اين اثر استفاده فراوان برده است.»

شيخ آغا بزرگ در پايان جمله اى را اضافه مى كند كه از آن عظمت و اهميت «جامع السعادات » بيش از پيش آشكار مى شود وى مى گويد:

«اين كتاب پر مطلب فهرستى نداشت تا دستيابى به مطالب آن آسان باشد. و لذا من در سال 1320 ه.ق فهرستى در پانصد بيت براى آن نگاشته و آنرا «لامع المقالات فهرس جامع السعادات » ناميدم » .⁽⁶⁸⁾

مشكلات العلوم

اين كتاب همچون كتاب كشكول شيخ بهائى مطالب علمى، تاريخى، حديثى، رياضى و فنى فراوان دارد. ملا مهدى نراقى از بيم آنكه اين گوهرهاى گرانبها گم شود همه آنها را در اين كتاب گرد آورد تا ميراثى گرانقدر براى دانشمندان و اهل ذوق بجا گذاشته باشد.

محرق القلوب

يكى ديگر از آثار با ارزش نراقى كتاب «محرق القلوب » است كه در مصايب اهل بيت « عليهم السلام » به خصوص در مورد نهضت عاشورا و شهادت جانگداز امام حسين « عليه السلام » و ياران باوفايش در كربلا سخن مى گويد وى در اينجا نيز بطور جدى با دو مقدمه شيوا، ضمن بيان انگيزه خود از اين نوشتار سخن را آغاز مى كند.

او در يكى از اين مقدمه ها با عنوان كردن چهار موضوع و گرفتن نتيجه خوب از آنها، شبهه هايى را كه در آن زمان در مورد نهضت عاشورا مطرح بوده، بطور ساده و روشن جواب داده وسعى و تلاش اش بر اين است كه امت عصر خويش را با فلسفه عاشورا و قيام حسينى آشنا ساخته و لذت مبارزه با كفر و شرك را به آنان بچشاند و در نهايت عزاداران آگاه و مخلص براى آن نهضت بزرگ تربيت نمايد.

در آخر وقتى به هدف خود مى رسد با چند جمله وارد اصل مطلب مى شود و مى نويسد:

«هرچند اين مقوله گفتار، مناسب وضع اين كتاب نيست ليكن چون بعضى ضعفاء العقول در امثال اين مقال و اين مقامات در بعضى اوقات تشكيك مى كنند و اين باعث ضعف يقين و سبب قلت رقت ايشان مى شود ناچار چند كلمه در اين باب مذكور نموديم تا دوستان و شيعيان خاندان اهل بيت (ع) بتحقيق بدانند كه هر كه تالم او در اين مصيبت زيادتر و گريه و زارى او در اين محنت افزونتر است اتحاد او به سيد شهداء ( عليه السلام) بيشتر و وصولش به شفاعت عظمى نزديكتر است » .⁽⁶⁹⁾

در اينجا بطور فهرست وار ديگر آثار اين عالم پركار را مرور مى كنيم.

الف - فقه:

1- لوامع الاحكام، در فقه استدلالى.⁽⁷⁰⁾

2- معتمد الشيعه، در فقه استدلالى.⁽⁷¹⁾

3- انيس التجار، در تجارت و بازرگانى.⁽⁷²⁾

4- انيس الحجاج در آداب حج.⁽⁷³⁾

5- المناسك المكيه، در آداب حج.⁽⁷⁴⁾

6- تحفه رضويه، فارسى⁽⁷⁵⁾

7- صلاة الجمعه، در آداب نماز جمعه⁽⁷⁶⁾

ب - اصول الفقه:

1- تجريد الاصول.⁽⁷⁷⁾

2- جامعة الاصول.⁽⁷⁸⁾

3- رسالة الاجماع.⁽⁷⁹⁾

4- انيس المجتهدين.⁽⁸⁰⁾

ج - فلسفه و حكمت:

1- جامع الافكار و فاقد الانظار.⁽⁸¹⁾

2- اللمعة الالهية فى الحكمة المتعاليه.⁽⁸²⁾

3- شرح الالهيات من كتاب الشفاء⁽⁸³⁾

4- لمعات العرشيه.⁽⁸⁴⁾

5- قرة العيون فى الوجود و الهاهية⁽⁸⁵⁾

6- الكلمات الوجيزه.⁽⁸⁶⁾

7- انيس الحكماء⁽⁸⁷⁾

8- انيس الموحدين.

د - رياضيات و هيئت:

1- توضيح الاشكال در هندسه اقليدسى.⁽⁸⁸⁾

2- رسالة تحرير اكر ثادز سينوس.⁽⁸⁹⁾

3- رساله عقود انامل.⁽⁹⁰⁾

4- المستقصى در هيئت.⁽⁹¹⁾

5- المحصل در هيئت.⁽⁹²⁾

6- معراج السماء در هيئت.⁽⁹³⁾

ر - اخلاق:

1- جامع السعادات.⁽⁹⁴⁾

2- جامع المواعظ.⁽⁹⁵⁾

س - متفرقات:

1- محرق القلوب در مصائب اهل بيت (ع) كه شرحش گذشت.⁽⁹⁶⁾

2- مشكلات العلوم، در علوم جوراجور.⁽⁹⁷⁾

3- نخبة البيان در تشبيه، استعاره و محسنات بديعه.⁽⁹⁸⁾

4- ديوان طائر قدسى، مشتمل بر سه هزار بيت شعر عربى و فارسى.⁽⁹⁹⁾

5- حواشى و تعليقات بر آثار علماى پيشين.⁽¹⁰⁰⁾

آثار علمى چاپ شده

بيشتر اين كتابهاى گرانقدر همچنان به صورت نسخه هاى خطى در كتابخانه ها، نگهدارى مى شود و تنها تعداد كمترى از آن به مرحله چاپ و نشر رسيده كه به شرح زير مى باشد:

1- جامع السعادات، با مقدمه مرحوم محمد رضا مظفر. 1343 چاپ دوم ه.ق.

2- قرة العيون. با مقدمه سيد جلال الدين آشتيانى و پيشگفتار حسن نراقى. 1357 ه.ش

3- انيس الموحدين. چندين بار با مقدمه و تصحيح آيت الله حسن زاده آملى و مقدمه شهيد محراب قاضى طباطبائى.

4- اللمعة الالهية. با مقدمه سيد جلال الدين آشتيانى و پيشگفتار حسن نراقى 1357 ه. ش.

5- الكلمات الوجيزه با مقدمه سيد جلال الدين آشتيانى و پيشگفتار حسن نراقى.1357 ه.ش

6- محرق القلوب چندين بار از جمله: 1297 ه.ق

7- مشكلات العلوم. در سال 1305 و 1310 ه.ق

8- تجريد الاصول. در سال 1317 ه.ق

9- نخبة البيان. درسال 1325 ه.ق

10- انيس التجار.