«المغانم المطابه» --- كتابي درباره مدينه منوره - مغانم المطابه فی معالم طابه نسخه متنی

«المغانم المطابه» --- كتابي درباره مدينه منوره

مدينه منوره، پس از هجرت رسول خدا ـ ص ـ به آن، مورد اهتمام مورّخان و محققان قرار گرفت و درباره آن صدها كتاب نگاشته شد.

اين شهر كه مركز اولين حكومت اسلامي در جهان شد و تعداد بسياري از سورهها و آيات قرآن كريم در آن نازل گرديد و شاهد تحوّلات عظيمِ شكلگيري جامعه اسلامي و تنظيم امور حكومت و پايهگذاري آن شد و در حومه آن، جنگ ها و حملههاي متعددي رخ داد و پيام توحيد و عدالت از آنجا به اطراف و اكناف جهان گسترش يافت. اين شهر مورد احترام و تقديس همه مسلمانان جهان است و از رسول خاتم، محمد بن عبدالله ـ ص ـ درباره آن احاديث زيادي وارد شده كه محبت آن را در دل پيروان خود روياندند.

ده ها كتاب درباره فضيلت و مقام و آداب زيارت شهر مدينه و ده ها كتاب درباره تاريخ و تحولات و ده ها كتاب در خصوص بيان اسامي اين شهر نوشته شده است. به اضافه تعداد زيادي كتاب پيرامون محلهها و اماكن شهر و اطراف آن و همچنين ده ها كتاب در مورد علما و اوليا و صلحا و حافظان قرآن و راويان احاديث تأليف يا تصنيف و تعدادي كتاب هم در خصوص حوادث واتفاقات وبلاياي طبيعيكه برشهر واطرافآن واردآمده، تأليف گرديده است.

شايد قديميترين اثري كه درباره اين شهر نوشته شده، كتاب عبدالعزيز بن عمران الزهري المدني، معروف به «ابن ابي ثابت الأعرج» باشد. ذكر نام اين كتاب در «فهرست» ابن نديم و «المناسك» حربي و همچنين در كتاب «تاريخ مدينه» ابن شبّه، آمده است.

ابن عمران زهري مدني، در سال 197 هـ . وفات يافته است.

پس از ايشان، محمد بن الحسن بن زباله مخزومي مدني است كه كتابي درباره تاريخ مدينه نگاشته است. تأليف اين كتاب در سال 199 هـ . بوده است. از اين كتاب اثري در دست نيست مگر برخي مواردي كه سمهودي مورخ در كتاب خود «وفاء الوفا» نقل كرده است.

دو مورخ، يكي زبير بن بكار (172 تا 256 هـ .ق.) و ديگري يحيي بن الحسن الحسيني المدني (124 ـ 277 هـ .ق.) از ابن زباله مخزومي مطالب زيادي نقل كردهاند. زبير بن بكار در زمينههاي ادبيات و شعر كتاب هاي زيادي داشته و در مورد تاريخ مدينه، كتابي نوشته است تحت عنوان «كتاب اخبار المدينه» كه ابن حجر در كتاب «الاصابه» خود از آن چند جا نقل قول كرده است.

فيروزآبادي در كتاب «المغانم المطابه» فصلي طولاني درباره محل سكونت قبايل در مدينه، از آن نقل قول نموده است.

ابن بكار، كتاب ديگري نيز داشته تحت عنوان «العقيق و اخباره» كه در آن پيرامون وادي عقيق كه از دشت هاي واقع در حومه مدينه محسوب ميشود، مطالبي به رشته تحرير درآورده است و «سمهودي» مطالب مزبور را در كتاب «وفاء الوفا» بطور خلاصه آورده است.

كتاب ديگرِ منسوب به ابن بكار «نوادر المدنيّين» است كه درباره شخصيت ها و مشاهير و ادباي مدينه است. يحيي بن حسن حسيني مدني نيز كتاب هايي نگاشته و در كتاب «مناسك» حربي، نقل قول هاي متعددي از آن شده و سه نسخه از آن به دست سمهودي رسيده كه آنها را خلاصه كرده است. ظاهراً اين كتاب ها نيز در آتش سوزي مسجدالنبي ـ ص ـ از بين رفته است.

عمربن شبهالنميري (171 ـ 262 هـ .ق.) ازمشهورترينمورّخانمدينهمنوره است. اغلب اطلاعاتابنشبه نميري، ازعالِم مدينه، ابوغسان محمدبناحمدبن يحيايكنانياخذشده است.

ذهبي در كتاب «سير اعلام النبلاء» گفته است:

«ابن شبّه كتابي در اخبار مدينه تأليف كرده است كه نصف آن كتاب كافي است تا امامت او را اثبات كند.» سخاوي در كتاب «الاعلان» درباره ابن شبّه ميگويد:

«اين كتاب نزد دوست ما ابن فهد است كه آن را از نسخه خطي شيخ ما نقل كرده و اين نسخه اكنون نزد سيد عفيف الدين است.» اين كتاب به كوشش فهيم محمود شلتوت چاپ شده و در قم انتشارات دارالفكر افست گرديده است.

سمهودي درباره ابن شبّه مي گويد: «انّه يوضح الأمور ايضاحاً تامّاً و هو امام ثقة». سمهودي مطالب بسياري از كتاب ابن شبّه را در كتاب خود (وفاء الوفا) آورده است.

دو دانشمند گرانقدر ديگري نيز كتاب هايي تدوين كردهاند; يكي علي بن محمد مدائني (135 ـ 225 هـ .ق.) كه از شاگردان عبدالعزيز بن عمران الزهري و جزء نخستين مصنّفان، در رشته تاريخ و ادبيات و از مشايخ بزرگ مورّخان است. ابن نديم، دو كتاب از ايشان را نام برده است كه يكي از آنها پيرامون حدود، كوه ها و دشت هاي مدينه است. در كتاب سمهودي، از مدائني مطالبي در مورد واقعه حرّه نقل شده است.

دومين شخص محمد بن عمر واقدي است (130 ـ 270 هـ .ق.) كه از علماي مدينه و داراي كتاب ها و تأليفات بسياري; از جمله كتابي پيرامون واقعه حره است.

عبدالله بن ابي سعيد ورّاق (197 ـ 274 هـ .ق.) كه از شاگردان زبير بن بكار و عمر بن شبّه، يكي ديگر از مورّخان مدينه منورّه است و از تأليفات ايشان، كتاب «المدينه و اخبارها» ميباشد. در كتاب «مناسك» نقل قول هايي از ابي سعيد وراق شده كه از دامنه گسترده اطلاعات او حكايت ميكند. كتاب «الاغاني» نيز مطالب زيادي پيرامون برخي از شعراي مدينه از آن نقل كرده است.

هارون بن زكريا الهجري (قرن سوم و چهارم هـ .ق.) در وادي عقيق سكونت داشته و مسؤوليت آموزش امير طاهر بن يحيي حسني بر عهده وي بوده است. (اين فرزند همان يحيي حسني مورخ مدينه است كه ذكر وي رفت).

هَجَري، در تحديد اماكن مربوط به مدينه; مانند عقيق، حدود نقيع و كوه هاي اشعر و اجرد اهتمام داشت.

كتاب ديگري تحت عنوان «كتاب المدينه» منسوب به شيخ صدوق، ابي جعفر محمدبن علي بن حسين بن موسي بن بابويه قمي (متوفا به سال 381) شدهاست.

از ديگر كساني كه در مورد «تاريخ مدينه» تأليفاتي داشتهاند، محمد بن عبدالرحمن بن زكريا المخلصي الذهبي (305 ـ 391 هـ .ق.) است. گفتهاند كه نامبرده كتابي در زمينه اخبار مدينه داشته است.

رزين بن مطاويه عبدري سرقسطي اندلسي (535 هـ .ق.) امام الحرمين و مدتي طولاني مجاور مكه مكرمه بوده و كتاب «اخبار دار الهجره» را تأليف كرده كه در كتاب «تحقيق النصره» به قلم ابوبكر بن حسين مراغي ذكر آن آمده است.

محمد بن محمود معروف به ابن نجار بغدادي كه حافظ و مورّخ بوده (578 ـ641هـ.ق.)، كتاب «الدرّة الثمينه في اخبار المدينه» را تأليف كرده كه چاپ شده است. از ديگر كتاب هاي ابن نجار بغدادي «نزهة الوري في اخبار امّ القري» است.

ابوالعباس عراقي حاشيهاي بر كتاب ابن نجار، در مورد تاريخ مدينه، نوشته كه سمهودي يادي از آن در كتاب «وفاء الوفا» كرده است.

ابواليمن عبدالصمد بن عبدالوهاب بن عساكر دمشقي و سپس مكي (614 ـ 676هـ.ق.)، كتابِ «اتحاف الزائر» را در مورد تاريخ مدينه تأليف كرده است. سمهودي از اين كتاب مطالب زيادي نقل كرده و ابن رشيد اندلسي، در كتاب خود از آن ياد كرده است.

جمال الدين محمد بن احمد مطري (676 ـ 741 هـ .ق.)، كتابِ «التعريف بما انست الهجره من معالم الهجره» را در حاشيه كتاب «الدرة الثمينه» ابن نجار نوشته است.

بدرالدين بن عبدالله بن محمد بن فرحون (691 ـ 769 هـ .ق.) كتاب «نصيحة المشاور و تعزية المجاور» را تأليف كرده است.

عفيف الدين عبدالله بن محمد بن احمد مطري (698 ـ 765 هـ .ق.) كتاب «الاعلام بمن دخل المدينة من الاعلام» نوشته است.

جمال الدين محمد بن عبدالملك المرجاني (724 ـ 781 هـ .ق.) كتابي دارد درباره تاريخ مدينه.

احمد بن عبدالله بن حسن با عنتر السيووني الحضرمي (1000 ـ 1091) حاشيهاي بر كتاب «تاريخ مدينه» المرجاني دارد.

زينالدين ابوبكر بن حسين بن عمر المراغي (727 ـ 816 هـ .ق.)، كتاب هاي ابن نجار و المطري («الدرة» و «التعريف») را خلاصه كرده و حاشيهاي بر آنها زده است (همان كتاب «تحقيق النصره بتلخيص معالم دارالهجره» است.

در پايان كتابِ «البحر العميق» در مناسك تأليف محمد بن ضياء الحنفي (670 ـ 854) بحث مفصلي درباره آثار مدينه شده و نسخهاي از اين كتاب در كتابخانه مكي وجود دارد.

سپس نوبت فيروزآبادي شد و كتابِ «المغانم المطابه في معالم طابه» را تأليف كرد. (همين كتاب مورد نظر جهت معرفي).

پس از فيروز آبادي، محمد بن عبدالرحمان سخاوي (831 ـ 902 هـ .ق.) كتاب «التحفة اللطيفه في تاريخ المدينة الشريفه» را تأليف كرده است. از اين كتاب خطي، تاكنون سه مجلد به صورت چاپي درآمده كه تا آخر حرف عين را دربرگرفته است.

نورالدين علي بن عبدالله سمهودي (844 ـ 911 هـ .ق.)، معاصرِ سخاوي بوده و مورّخ مشهور مدينه به حساب مي آيد. توسط سمهودي چندين كتاب درباره مدينه تأليف شده كه مهمترين آن عبارتند از:

الف: كتاب «اقتضاء الوفا باخبار دارالمصطفي» كه در آن حاصل اطلاعات به دست آمده درباره تاريخ اين شهر را با تفصيل ذكر كرده است. اين كتاب به همراه ساير كتب در آتشسوزي مسجدالنبي از بين رفت.

ب: كتاب «وفاء الوفا باخبار دارالمصطفي» كه خلاصه كتاب اول است و در آن مجمل اطلاعات به دست آمده از كتاب هاي تاريخ مدينه، از جمله كتاب هاي ابن زباله، يحيي الحسيني، ابن شبّه، ابن النجار، مطري، مراغي و فيروزآبادي را گردآوري كرده است، اين كتاب كه داراي چهار جلدبوده ودوبارهم چاپ شده درسال 888 تأليف شده امامورد تحقيق قرار نگرفته است.

ج: كتاب «خلاصة الوفاء باخبار دارالمصطفي» كه در سال 891 تأليف شده، خلاصه كتاب دوم است. اين كتاب نيز چاپ شده و به فارسي و تركي هم ترجمه شده است.

سمهودي كتابچهها و رسائلي نيز دارد كه تاريخ برخي آثار نبوي را در آنها آورده است; مانند «الوفاء بما يجب لحضرة المصطفي» و رسالهاي در خصوص غبارروبي و تنظيف حجره مباركه نبي اكرم ـ ص ـ و رساله «كشف الجلباب و الحجاب عن القدوة في الشباك و الرحاب».

سيد محمد كبريت المدني (1012 ـ 1070 هـ .ق.) كتاب «الجواهر الثمينه في محاسن المدينه» را تأليف كرده است كه يك كتاب ادبي محسوب ميشود و نه تاريخي.

كتاب «عمدة الأخبار في مدينة المختار» از تأليفات شيخ احمد بن عبدالحميد العباسي، كه خلاصه كتاب «خلاصة الوفا» به شمار ميرود.

از معاصرين، عبدالقدوس انصاري كتاب «آثار المدينة المنوّره» را تأليف كرده است. علي حافظ نيز از معاصرين است و مؤلف كتاب «فصول من تاريخ المدينة المنوّره» ميباشد.

شريف ابراهيم العياشي از عالمان شهر مدينه هم كتاب باارزشي با عنوان «المدينه بين الماضي و الحاضر» تأليف كرده است.

رسالهاي هم درباره سور مدينه منوره و تاريخ احداث آن وجود دارد كه از تأليفات شيخ محمد بن خضر رومي بوده و نام آن «التحفة اللطيفه» است.

در ديگر زبان ها نيز كتاب هايي راجع به مدينه منوره تأليف شده است، اما اغلب كتاب ها به زبان عربي ميباشد كه نام آنها را ذكر نموديم.

نويسنده و محقّق معاصر، سيد محمدباقر نجفي، كتاب «مدينه شناسي» را به زبان فارسي تأليف كرده و به چاپ رسانده است البته تنها مجلد اوّل به چاپ رسيده و مجلدات بعدي تاكنون چاپ نشده است.

معاونت آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظم رهبري نيز چندين كتاب درباره تاريخ مكه و مدينه به چاپ رسانده است كه از جمله آنها است: «عرشيان» اثر استاد سيد جعفر شهيدي، «آثار اسلامي مكه و مدينه» از رسول جعفريان، «تاريخ و آثار اسلامي مكه و مدينه» از اصغر قائدان، «سيري در سرزمين وحي» از علياكبر حسني.