سفرهای حج، زبان گویای اسلام نسخه متنی

و بعد هم، در ميان اهل قلم روزگار، نوشتن درباره سفر حج باب شد; مثلاً من از نسل گذشته، سفرنامه آقاى جواد مجابى را ديده ام و سفرنامه خانم ميرزادگى را. يكى با نام «اى قوم به حج رفته» و يكى با عنوان «سعى هاجر». اگرچه نگاهشان متفاوت با نگاه آل احمد، اما در اصل رفتن و ديدن و قلم زدن در عوالم حج، متأثر از آل احمد و از نسل بعدى هم كه هم سن و سال هاى خودم باشند، سفرنامه عليرضا قزوه را ديده ام، به نام «پرستو در قاف» و... و خودم هم چند سال پيش چيزهايى نوشته ام، كه قول نشر آن را به ناشر داده ام و هر روز بهانه كه: فقط يك پاكنويس آخر باقى مانده. همين روزها آماده مى شود!

در حوزه ادبيات فارسىِ معاصر و هنر سينماى ايران، شايد جدى ترين آثارى كه در حال و هواى سفر حج باشد، دو اثر قابل تأمل اند; يكى همين «خسى در ميقات»، كه شرحى است سودمند از حال و هواى سال هاى دهه چهل شمسى. چه در شرح اين سفر و چه در توصيف مسافران اين سفر عبادى و يكى هم فيلم مستند «خانه خدا»، كه آن هم در همان دهه چهل ساخته شده، كار جلال مقدم و رضايى و گروهى كه همراهشان بوده. اين دو اثر، دو سند ارجمند است; يكى در عالم كلام و يكى در عالم تصوير و حيف كه اين فيلم را من در همان كودكى ديده ام و طرح مبهمى از آن در ذهنم مانده است و البته درباره اش نقد و نوشته در اين سال ها خوانده ام. اى كاش اين فيلمِ مستند، در اين روزها به دستم مى رسيد تا دريابم كه چيست و چگونه است و حالا كه راهى ام، تصاوير آن سال ها را با حس و حال اين سال ها مقايسه كنم. لااقل براى خودم كه من هم راهى اين كشف شده ام. آن هم براى بار دوم. اى كاش كسى پيدا شود و بعداً اين فيلم را به دستم برساند. نمى دانم متوليان سفر حج، فكرى براى بازبينى اين فيلم كرده اند يا نه؟ و آيا اين فيلم با موازين قانونى الآن قابل توزيع است يا...

چند سال پيش كه راهى اوّلين سفر بودم، دو كتاب را با دقت در كنار ديگر كتابهايم در چمدان گذاشتم; يكى همين «خسى در ميقات» و ديگر «حج» مرحوم على شريعتى. اين دو را در مدينه و مكه با هم خواندم. سفرنامه جلال بسيار به عوالم بيرون پرداخته بود، كه شرح مشاهدات است و عجيب زنده و روشن و گاهى سخت بى پروا، و برداشت هايى داشته، هم از جهان بيرون: اجتماعيات و سياست و اقتصاد، و گاه برداشت هايى از مناسك و عوالم درونى، و اين هردو، با تازگى هايى، كه همه در آن روزگار به كار مى آمده و در اين روز و روزگار هم.

ولى «حج» دكتر شريعتى، شرح مشاهدات بيرونى نيست. كه شرح و نمادشناسى و تحليل تاريخى، دينى و ذوقى حج است، پس از مشاهدات خودِ او از اين مناسك.

شريعتى به عنوان يك آشناى جدّى با تاريخ و مذهب و ادبيات و اساطير و مردم شناسى، به تأويل و تحليل و تشريح حج پرداخته است. نگاه شريعتى به حج، نگاه يك معتقد است. نگاهى آيينى است و اين تشريح و تأويل آيين و مناسك حج، براى اهلش، بسيار به كار مى آيد. قدم به قدم در مناسك حج. اين كتاب شريعتى، نگاه تو را از سطح، به عمق و از لايه هاى بيرونى، به بطن و متن مى برد.

نيروى خلاّقه او و برداشت هاى شهودى و ذوقى اش، جاذبه اى شگفت در اهلش ايجاد مى كند، كه در اين سفر چه مى كند و چه مى خواهد و به كجا مى رود و به كجا بايد برسد.

آنها كه در اين سفر، با «خسى در ميقات» آل احمد و «حج» شريعتى، همراه بوده اند، آفرين ها نثار آن دو بزرگوار كرده اند.

يكى از همين روزها، براى خريد حوله احرام و چمدان و وسايل ديگر به سازمان حج رفته بودم. سرى هم زدم به كتابخانه و كتابفروشى طبقه همكف و چند كتاب گرفتم درباره آداب حج و موضوعات مربوط به آن; مثل تاريخ و جغرافياى مكه و مدينه و آثار و اماكن اين دو شهر. بيشتر كتابها، با نگرش و منشى دينى و اعتقادى است و لازم هم. براى كسى كه به ايمانى، راهىِ اين سفر شگفت است. اهل اطلاع، آثارى را در جهان گوناگون حج پديد آورده اند كه سعى شان مشكور و اجرشان محفوظ !

اما، رنگ و جلوه ادبيات معاصر، درباره عوالم شگفت حج، اندك است. ثبت تأثيرگذار ادبى و امروزى مناسك و سفر و آيين حج، از آن نيازهاى جدّى است و بايد دست به كار شد. نگاه معاصر داشتن در اين حال و هوا، بسيار تأثيرگذار است بر نسلى كه جست و جوگر است و مى خواهد تازه ها را كشف كند.

و ما بايد در عرصه ادبى ـ ذوقى، عمق ببخشيم به اين تحوّلى كه با حج در جان اهل امن و امان و ايمان پديد مى آيد. شعر و ادبيات جدّى، براى همين عمق بخشيدن به آيين هايند و حج، بهترين آيين هاى جمعى است كه در مذاهب و اديان سراغ داريم و خوشحالم كه باتوجه متوليان حج، بسيارى از دانشجويان و دانشگاهيان هر سال به عمره و تمتّع راهى مى شوند و دوست تر دارم كه به همت و تلاش ارجمند حجت الاسلام والمسلمين قاضى عسكر و دوستان و همكارانش، آثارى امروزى تر و در حال و هواى ادبيات امروز ايران، درباره اين سفر بزرگ، در اختيار آنها قرار بگيرد. اينگونه باد!