ويژگيهاى ماهوى سنت - سنت و تجدد، دو الگوی معرفت شناختی در تحلیل دانش سیاسی مسلمنان نسخه متنی

سومين ويژگى صورى سنت ما، وجود زبان و برنامه‏هاى خاصى است كه در قالب آنها حقيقت و مشروعيت قاعده‏مند سنت در انديشه سياسى توليد و باز توليد مى‏شود. اين زبان و قواعد، پاسداران و مفسران معينى دارد و بنابراين، هركس و با هر شرايطى (افراد عامى) قادر به استنباط و تفسير احكام سنت نيست. گفتمان سنت، صورت‏بندى خاصى از دانش دارد كه از يك سو، به پاسداران خود شان و مقامى غيرقابل رقابت مى‏دهد و از طرف ديگر، با قواعدى كه توليد مى‏كند، ابزارى قوى براى حفظ انسجام درونى و كاهش اختلاف مفسران خود ارائه مى‏نمايد. دانش اصول و قواعد فقه در حوزه‏هاى دينى و نيز مباحث معرفت‏شناسى در گفتمان تجدد، نمونه‏اى از اين ابزارها براى كنترل و كاهش اختلاف مفسران سنت است. كارشناسان جوامع مدرن، هرچند در برخى حوزه‏ها، از جمله سياست، هنوز موقعيت پاسداران سنت را ندارند، در حوزه‏هاى ديگرى، بويژه علوم پزشكى و روان‏شناسى در واقع موقعيتى همتراز متوليان سنت پيدا كرده‏اند. و اظهارات آنان درباره بدن و روان انسان، منبع بى‏واسطه و پرسش‏ناپذير واقعيت/ حقيقت تلقى مى‏شود (22) .

به هرحال، سنت‏بدون وجود پاسداران و كارشناسان (اعم از قديم و جديد) غيرقابل تصور است. زيرا همين متوليان هستند كه با تكيه بر قواعد برساخته خود، رهيافت‏خاصى نسبت‏به حقيقت ارائه مى‏دهند. در قلمرو دانش سياسى اسلام نيز همين تفسيرها و تجارب عملى متوليان است كه مبناى تعريف معين از حقيقت و مشروعيت‏بوده است. اقتدار و سلطه اين تفسيرها كه خود ناشى از خصلت احكام و قداست‏شخصى مفسران سنت است، به گونه‏اى است كه تاريخى بودن احكام آنها را سلب نموده، مانع از طرح پرسشهاى انتقادى مى‏گردد. البته اين وضعيت تنها ناشى از اقتدار متوليان و يا ويژگيهاى صورى سنت نيست، بلكه ويژگيهاى ماهوى پديد آمده در سنت‏سياسى ما نيز نقش مهمى دارد.

ويژگيهاى ماهوى سنت

پرسش از مبانى معرفت‏شناسى سنت، كه در اينجا تحت عنوان ويژگيهاى ماهوى سنت‏سياسى در دوره ميانه تمدن اسلامى مورد اشاره قرار گرفته است، به احتمال، پرتوى بر برخى از مشكلات «تفسيرهاى سنتى از سنت‏سياسى ما» خواهد افكند. اين سنت كه اكنون جزئى از هويت و اصالت ما بوده و تاروپود عقل سياسى اسلامى را تشكيل داده است، ابعاد پيچيده‏اى دارد. بنابراين، ارزيابى مشكلات «تفسيرهاى سنتى‏» نيز، جز در سايه ايضاح ويژگيهاى سنت، دشوار مى‏نمايد. در سطور ذيل به برخى از اين ويژگيها اشاره مى‏كنيم:

الف) تمايل به يگانگى با دين

سلطه بر قارى و قرائت معاصر، از جمله ويژگيهاى مهم سنت‏سياسى در دوره ميانه است. سنت در جوامع اسلامى، اين سلطه را عمدتا با تكيه بر استراتژى اتحاد با دين اعمال مى‏كند. به‏رغم آن كه سنت‏به عنوان نظامى از دانش و انديشه، خود زمانى نو بوده و با برخى از نصوص دين يا دست كم، برخى از ظهورات و استظهارات نص چالش بسيار داشته، اما اكنون بين سنت و دين تلازم و حتى يگانگى تمام حاصل شده است. به گونه‏اى كه هر زمان سخن از سنت مطرح مى‏شود، بلافاصله دين و بويژه ديانت اسلام به ذهن مى‏رسد. سنت‏به اين ترتيب، به هويتى مقدس بدل شده است كه هرگونه نقد آن، به معناى بددينى، پوچى و خروج از «اصالت اسلامى‏» تلقى مى‏شود (23) .