قیام 19 دی به روایت اسناد و خاطرات نسخه متنی

مراجع وقت موافقت خود را با تعطيلي حوزه در روز هيجدهم اعلام مي‏دارند، بدين ترتيب، جبهه مشتركي در مقابل اقدامات ضد ديني و مذهبي رژيم شاه تشكيل مي‏گردد. طلاب جوان حوزه علميه عموما از اين مساله خبر نداشتند، در روز هيجدهم دي‏ماه آماده حضور در كلاسهاي درس حوزه بودند كه به ناگاه متوجه مقاله روزنامه اطلاعات مي‏شوند. چگونگي نشر اين خبر در ميان طلاب جوان را مهدي شجاعي يكي از طلاب جوان آن زمان چنين بازگو مي‏كند:

«من اين مقاله را در راه‏پله مدرسه حقاني كه در آنجا تحصيل مي‏كردم خواندم. پس از خواندن آن، به يك يك دوستانم خبر دادم. همين طور هر كس مي‏خواند ديگري از وجود چنين مقاله‏اي خبر مي‏داد. طولي نكشيد كه جمع كثيري از طلاب براي خواندن مقاله اجتماع كردند. هر كس مي‏خواند از اين همه بي‏حرمتي به مرجعشان ابراز تاسف مي‏كرد و دچار اندوه و نگراني شديد مي‏شد.6

گزارشگر ساواك درباره چگونگي اطلاع يافتن طلاب در مدرسه‏خان، از موضوع مقاله رشيدي مطلق چنين گزارش مي‏كند:

«ساعت 9 صبح روز 18/10/36 در مدرسه خان قم يك بريده روزنامه اطلاعات را كه به قلم احمد رشيدي مطلق تحت عنوان «ايران و استعمار سرخ و سياه» راجع به خميني مطالبي نوشته بود به ديوار الصاق كرده بودند و طلبه‏ها دور بريده روزنامه جمع شده و چون جمعيت زياد بود همه نمي‏توانستند بخوانند از يك نفر كه جلو بود شروع كرد با صداي بلند به خواندن تا رسيد به نام روح‏اللّه خميني، طلبه‏ها با صداي بلند صلوات فرستادند و از همانجا شعار و تظاهرات شروع شد.7

طلاب مدرسه خان و ديگر مدارس قم و نيز طلاب درس خارج خوان حوزه علميه، با تشكيل اجتماعي به تظاهرات مي‏پردازند و به صورت آرام و عاري از هر نوع خشونت به طرف منازل مراجع وقت قم حركت مي‏كنند. معيني رييس ساواك قم در گزارش خود مي‏نويسد:

«حدود 25 نفر از طلاب علوم ديني در مدرسه خان اجتماع كرده و با دادن شعار درود بر خميني و مرگ بر حكومت استبدادي به طرف ميدان آستانه حركت كرده و در نتيجه پليس به منظور متفرق نمودن آنها اقدام نموده و تظاهرات در ساعت 30/10 خاتمه يافت و جمعيت متفرق گرديد.8

برخلاف نظر و گزارش رييس سازمان اطلاعات و امنيت قم، گزارشگر و مامور ساواك تعداد افراد موجود در مقابل مدرسه خان را، حدود پانصد نفر ذكر مي‏كند كه آنان قصد داشتند به صحن مطهر وارد شوند كه خادم درب‏ها(درها) را مي‏بندد و طلاب قدري جلوي درب(در) شعار مي‏دهد و در نهايت تصميم مي‏گيرند كه به طرف منزل آيت‏اللّه گلپايگاني بروند.9 طلاب تظاهر كننده كه حدود پانصد نفر بودند، ساعت 11 صبح به بيت آيت‏اللّه گلپايگاني وارد مي‏شوند، آنگاه وي براي روحانيون حدود 5 دقيقه صحبت مي‏كند:

«ديشب روزنامه را برايم خواندند، خيلي ناراحت شدم. مدتي است كه به دين و روحانيت جسارت مي‏كنند. دستگاه‏ها مي‏گويند روحانيت با ما بودند در صورتي كه همه مراجع با برنامه آنها مخالف هستند و اين را همه مي‏دانند و حالا هم مخالف هستيم و بعدا هم مخالف خواهيم بود و تلگرافاتي كه ما براي آنها كرديم الان هم رو نوشتش در تلگرافخانه موجود است...

قبل از اينكه شما بيايد من داشتم نامه مي‏نوشتم براي آيت اللّه خوانساري(سيد احمد خوانساري) كه جلوي اين كارها را بگيريد، چون من شخصا با دستگاه رابطه ندارم... درس‏ها را تعطيل كرديم ولي نبايد كه به همين جا اكتفا كنيم. ما بايد با آقايان ديگر هم صحبت كنيم تا آنها با ما اقدام كنند.10

طلاب پس از شنيدن سخنان آقاي گلپايگاني، از منزل وي خارج شده و به طرف منزل‏آقاي شريعتمداري حركت مي‏كنند. در بين راه منزل اين دو مرجع، تظاهر كنندگان مواجه با نيروهاي امنيتي مي‏شوند ولي حادثه‏اي خشونت‏بار رخ نمي‏دهد، هر چند حملاتي از سوي ماموران به سوي تظاهر كنندگان گزارش شده است.11 ولي طلاب بدون درگيري مهم به منزل آقاي شريعتمداري مي‏روند. طلاب پس از اجتماع در منزل آقاي شريعتمداري انتظار داشتند كه در منزل آقاي شريعتمداري هم مثل منزل آقاي گلپايگاني با آنان برخورد گردد ولي اعضاي دفتر آقاي شريعتمداري سعي در پراكنده كردن طلاب مي‏نمايند و به آنان مي‏گويند، آقا مريض هستند و عذرخواهي كردند و گفتند شما برويد ما خودمان اقدام مي‏كنيم.12