ويژگى هاى نظارت مؤثر - نظارت و بازرسی در اسلام نسخه متنی

ويژگى هاى نظارت مؤثر

1ـ دقت: يكى از ضرورت ها در مؤثر بودن نظام نظارتى، دقت آن است; يعنى: بايد اطلاعات به دست آمده كاملاً دقيق باشند.

2ـ به موقع بودن: نظارت بايد به موقع صورت گيرد و گزارش آن بايد هرچه سريع تر در اختيار مديران قرار گيرد تا اقدامات اصلاحى را ـ در صورت نياز ـ انجام دهند.

3ـ مبتنى بر هدف و برنامه بودن: نظارت مؤثر، نظارتى است كه مبتنى بر هدف و برنامه مشخصى باشد.

4ـ تأكيد بر نقاط راهبردى: از آن جا كه نظارت بر تمام كارها و عمليات ممكن نيست و چنين كارى ضرورتى هم ندارد، نظارت بايد توجه اصلى خود را بر نقاط حساس و راهبردى معطوف دارد. منظور از نقاط حساس و راهبردى نقاطى است كه انحراف و اشتباه در آن ها موجب صدماتى سنگين مى شود. بنابراين، نظارت بر آن ها موجب كارايى بيش تر مى شود.

5ـ انعطاف پذيرى: از آن جايى كه بيش تر سازمان ها در محيطى پويا و متحوّل كار مى كنند، يك نظام نظارتى خشك و غير منعطف با آن ها مناسبت ندارد و نظام نظارتى بايد به گونه اى باشد كه بتواند خود ار با تغييرات و تحولات محيطى منطبق كند.

6ـ مقرون به صرفه بودن: نظارت مستلزم صرف هزينه و زمان است. بنابراين، هزينه اجراى نظارت بايد كم تر از فوايد حاصل از نظام نظارتى باشد.

7ـ تناسب با مقتضيات: نظام نظارتى سازمان بايد طورى طراحى و اجرا شود كه با كارها، عمليات و پست هاى گوناگون تناسب داشته باشد; چرا كه هر كارى و هر پستى در سازمان نظارت خاصى را مى طلبد و نظام نظارت در صورتى مؤثر خواهد بود كه به اين اصل مهم توجه داشته باشد.

8ـ مقبوليت داشتن: نظارت هاى شديد و خشك موجب ايجاد روحيه مقاومت در كاركنان شده، به تضعيف روحيه و كاهش بازدهى منجر مى شود. بنابراين، براى ايجاد يك نظام نظارتى مؤثر و كارا، رعايت نكات ذيل ضرورى است:

الف ـ حمايت مديران عالى سازمان;

ب ـ اطلاع و اشتراك تمامى مديران;

ج ـ توجيه تمامى كاركنان;

د ـ ايجاد ارتباطات مناسب.

9ـ توجه به اهداف سازمان: هدف نهايى از نظارت، رسيدن به هدف هاى سازمان است. جمع آورى اطلاعات، تعيين استانداردها و...، همه ابزارى هستند براى دستيابى به هدف هاى اصلى سازمان.

نظارت; سنّت ثابت الهى

يكى از سنّت هاى ثابت الهى، نظارت كامل، دقيق و مداوم بر اعمال و نيّات انسان ها و بازرسى و ارزيابى آن هاست. خداوند متعال در اين دنيا، دقيقاً بر تمام اعمال، گفتار و نيّات انسان ها نظارت دارد و بر مبناى همين نظارت دقيق و كامل است كه در روز قيامت، همه كارهاى انسان را مورد ارزيابى و سنجش قرار مى دهد و پاداش يا كيفر مناسب را براى هر يك از آن ها تعيين مى كند.

خداوند سبحان، در قرآن كريم بارها در آيات متعدد، مسأله نظارت و بازرسى اعمال بندگانش را مطرح كرده و خود را شاهد و ناظر كارهاى بندگان خود معرفى مى نمايد: «وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللّه عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَالمُوْمِنُونَ وَ سَتُردُّونَ اِلى عالِم الغِيبِ وَ الشَّهادَةَ فَينبّئُكُمْ بِما كُنتُم تَعمَلُونَ» (توبه:105); (اى پيامبر)، بگو عمل كنيد، خداوند و رسول خدا و مؤمنان اعمال شما را مى بينند و به زودى به سوى كسى باز مى گرديد كه پنهان و آشكار را مى داند و شما را به آنچه عمل مى كرديد خبر مى دهد.

همچنان كه از اين آيه شريفه استفاده مى شود و در آيات ديگر قرآن و روايات معصومان: بيان شده است، خداوند متعال علاوه بر اين كه تمام كارهاى انسان ها را مى بيند و آن ها را به دقت زير نظر دارد، افكار و نيّات انسان ها نيز تحت نظارت كامل و دقيق الهى است. با اندك تأملى در آيات قرآن كريم و رواياتى كه از پيامبر(ص) و ائمّه هدى: رسيده، چنين برداشت مى شود كه شش گروه، كار نظارت بر اعمال و افكار و نيات انسان ها را بر عهده دارند:

1ـ خداوند سبحان: پيش از همه و برتر و بالاتر از همه، ذات پاك خداوند بر اعمال و رفتار و نيات بندگانش نظارت مى نمايد و در قرآن كريم در اين باره مى فرمايد: «وَ ما تَكونُ فى شَأن وَ ما تَتلُوا مِنهُ مِن قُرآن وَ لا تعملونَ مِن عَمَل اِلاّ كُنّا عَلَيكُم شُهوداً اِذْ تُفيضونَ فيهِ...» (يونس: 61); در هر حال كه باشى و هر آيه اى از قرآن كه بخوانى و هر كارى را انجام دهيد، ما شاهد و ناظر بر شما هستيم، هنگامى كه در آن كار وارد مى شويد. پس نخستين ناظر بر اعمال انسان، خود خداوند متعال است. حضرت امام خمينى; نيز فرمودند: «عالم محضر خداست در محضر خدا معصيت نكنيد.» واقعيت اين است كه اگر انسان اين حقيقت را هميشه نصب العين خود قرار دهد و خداوند متعال را همواره شاهد و ناظر بر كارهاى خود بداند و به عبارت ديگر، خود را همواره در محضر خدا ببيند، از هرگونه لغزش و خطا و خيانت مصون خواهد ماند

پر واضح است كه نظارت و شهادت خداى متعال، براى همه چيز و همه كس كافى است و ضرورتى به وجود ناظران ديگر احساس نمى شود، اما لطف خداوند و عدالت او ايجاب مى كند كه ناظران و شاهدان ديگرى نيز براى نظارت بر كارهاى انسان ها معيّن نمايد.

2ـ پيامبران و امامان: قرآن كريم در اين باره مى فرمايد: «فَكَيفَ اِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ اُمَّة بِشَهيد وَ جِئْنا بِكَ عَلى هؤلاءِ شَهيداً» (نساء: 41); چگونه خواهد بود آن روز كه از هر امتى گواهى مى آوريم و تو (پيامبر خاتم) را گواه بر اين امّت (اسلام) قرار مى دهيم.

خداوند متعال در اين آيه مى فرمايد كه پيامبر گرامى اسلام(ص) در روز قيامت، بر امّت خود گواهى خواهد داد و روشن است كه گواهى آن روز، بدون وجود نظارت در اين دنيا، درست نخواهد بود. لذا، پيامبر(ص) در اين دنيا ناظر بر اعمال امّت خود مى باشد.

در ذيل اين آيه شريفه، امام صادق(ع) مى فرمايد: «اين آيه درباره امّت محمد(ص) نازل شده كه در هر قرنى براى آن ها، امامى از ما خواهد بود گواه بر آنان و محمد(ص) گواه بر همه ماست.»( )

3ـ فرشتگان: علاوه بر نظارت خداوند متعال و پيامبران و امامان:، عده اى از فرشتگان نيز مأمور نظارت بر اعمال و رفتار و نيّات انسان ها مى باشند. قرآن كريم در اين باره مى فرمايد: «وَ جاءتْ كُلُّ نَفْس مَعَها سائقٌ وَ شهيدٌ» «ق: 21) ; در آن روز (قيامت)، هر انسانى وارد صحنه محشر مى شود، در حالى كه فرشته اى با اوست كه او را به سوى حساب سوق مى دهد و شاهدى از فرشتگان است كه بر اعمال او شهادت مى دهد.

4ـ اعضاى بدن انسان: همه اعضاى بدن انسان، شاهد و ناظر اعمال او مى باشند، اما در قرآن كريم به نظارت و گواهى چند تا از آن ها تصريح شده است. از جمله آن ها مى توان به زبان، دست، پا، چشم و گوش اشاره كرد. آيه 24 سوره مباركه نور مى فرمايد: «يَومَ تَشهَدُ عَليهمْ اَلسنتُهُمْ وَ اَيديهمْ وَ اَرجُلُهمْ بِما كانُوا يَعملون»; روزى كه زبان و دست و پاى آنان، به آنچه انجام داده اند شهادت خواهد داد.

5ـ زمان: زمان نيز كه يكى از مخلوقات الهى است كه به اذن خداوند متعال، در اين دنيا بر اعمال و رفتار انسان ها نظارت داردو در قيامت گواهى و شهادت خواهد داد.

حضرت اميرالمؤمنين، على(ع) مى فرمايد: «هيچ روزى بر فرزند آدم نمى گذرد، مگر اين كه به او مى گويد: اى فرزند آدم، من روز تازه اى هستم و بر تو گواه هستم. در من سخن نيكو و خوب بگو و كار نيك انجام بده تادر قيامت به نفع تو گواهى دهم.»( )

6ـ زمين: زمينى كه زير پاى ما قرار دارد و ما همواره ميهمان آن هستم و از ما با انواع نعمت ها و بركاتش پذيرايى مى كند مراقب و ناظر اعمال و رفتار ماست و در روز قيامت آن ها را بازگو خواهد كرد. خداوند متعال در اين مورد مى فرمايد:«اِذا زُلزلتِ الارضُ زِلزالَها وَ اَخرجَتِ الارضُ اَثقالَها وَ قالَ الانسانُ مالها يَومئِذ تُحدِّثُ اَخبارَها» (زلزال: 1 ـ 5); هنگامى كه زمين شديداً به لرزه درآيد و زمين بارهاى سنگينش را خارج سازد و انسان مى گويد زمين را چه مى شود (كه اين گونه مى لرزد.) در آن روز، زمين تمام خبرهاى خود را بازگو مى كند.

از اين آيات استفاده مى شود كه زمين در قيامت اخبار خود را بازگو خواهد كرد و اين يقيناً مسبوق به نظارتى است كه دراين دنيا بر اعمال انسان ها دارد.