نتيجه - نظارت و بازرسی در اسلام نسخه متنی

توجه حضرت على(ع) به نقاط قوت و ضعف: روشن است كه ناظر نبايد فقط بر نقاط ضعف افراد تأكيد ورزد، اما برخى چنين مى پندارند كه در نظارت و بازرسى، بايد صرفاً به دنبال يافتن نقاط ضعف عملكرد افراد بوده، در حالى كه در يك نظام موفق و سالم نظارت و بازرسى، بايد نقاط قوّت و نقاط ضعف افراد، در كنار يكديگر، مورد توجه و دقت قرار گيرد و از توجه صرف به نقاط ضعف افراد پرهيز شود; چرا كه توجه صرف به نقاط ضعف كاركنان سازمان، آن ها را نسبت به نظارت بدبين مى كند و موجب ايجاد روحيه مقاومت در برابر نظارت و بازرسى خواهد شد، همچنان كه در بيش تر سازمان ها چنين حالتى وجود دارد و افراد سازمان گمان مى كنند در نظارت و بازرسى، تنها به نقاط ضعف آن ها توجه مى شود و ناظران و بازرسان فقط كاستى ها و نقاط ضعف آن ها را ثبت مى كنند و به دليل چنين نگرشى به نظارت، معمولاً افراد سازمان در مقابل نظارت و بازرسى مقاومت مى كنند و از آن دلِ خوشى ندارند.

حضرت اميرالمؤمنين على(ع) به اين مسأله نيز توجه داشته اند و در عهدنامه مالك اشتر، اين مسأله را به او گوشزد كرده و به مالك اشتر دستور داده اند كه عملكرد زيردستان خود را زير نظر داشته و ناظرانى براى بررسى اعمال و رفتار آنان داشته باشى و در اين نظارت و بازرسى، هم نقاط قوّت عملكرد آن ها را مورد توجه قرار ده و هم نقاط ضعف و منفى را. آن حضرت در بخشى از نامه خود به مالك اشتر، چنين مى فرمايد: «فراموش مكن كه بايد بر آنان، بازرسان مخفى از مردمان امين و حقگوى ـ كه در ميان مردم به اين صفت شناخته شده اند ـ بگمارى تا زحمات و تلاش آنان را براى تو ثبت كنند و آنان مطمئن باشند كه زحمات و تلاش هاى آنان را مى دانى.»( ) حضرت در اين بخش از نامه اولاً، تأكيد دوباره مى كنند كه بايد بازرسان و ناظران مخفى براى مراقبت و بررسى عملكرد كاركنان داشته باشى. ثانياً، دستور مى دهند كه به نقاط قوت و مثبت كاركنان و تلاش ها و فداكارى هاى آنان توجه داشته باشد تا آنان بدانند كه تلاش آنان دور از چشم مافوق خود نيست و لذا، به اين تلاش ها ادامه دهند و دلگرم تر شوند.

در بخش ديگرى از اين نامه، توجه مالك اشتر را به نقاط ضعف و خيانت ها و انحراف هاى احتمالى كاركنان معطوف داشته و چنين فرموده اند: «اطرافيان خود را تحت نظر بگير; اگر يكى از آن ها دست به خيانت زد و بازرسان تو همگى چنين گزارش دادند، به همين مقدار از شهادت و گواهى قناعت كن و او را زير تازيانه كيفر بگير...»( )

وجود بازرسان متعدد: از اين قسمت از نامه مالك اشتر ـ كه ذكر شد ـ نكته ديگرى را نيز مى توان استنباط كرد و آن اين كه در نظارت و بازرسى، نبايد به وجود يك بازرس و ناظر اكتفا شود، بلكه بايد بازرسان و ناظران متعددى وجود داشته باشد; زيرا حضرت فرمود: «اگر يكى از آنان دست به خيانت زد و بازرسان تو همگى چنين گزارش دادند...» پس معلوم مى شود كه بايد بازرسان متعددى وجود داشته باشد و اين به آن دليل است كه اعتماد به گزارش يك بازرس صحيح نيست; زيرا احتمال خطا و اشتباه و غرضورزى شخصى وجود دارد.

ويژگى ها و صفات بازرسان: با توجه به اهميت و حساسيت بالاىِ نظارت، بازرسان و ناظران بايد داراى ويژگى هاى الهى و انسانى باشند. به چند مورد از اين ويژگى ها اشاره مى شود:

1 و 2ـ خداترسى و تواضع: در عهدنامه مالك اشتر آمده است: «براى رسيدگى و بررسى كارهاى مردم، افراد مطمئن را ـ كه خداترس و متواضع هستند ـ به كار بگمار»( )

3 و 4ـ صداقت و وفادارى: حضرت على(ع) فرمود: «ناظرانى انتخاب كن و به كار بگمار كه صادق و وفادارند.»( )

5 و 6ـ امانت و حقگويى: در جاى ديگرى، حضرت على(ع) مى فرمايد: «فراموش مكن كه بايد بر آنان، بازرسان مخفى ـ از كسانى كه در ميان مردم به امانت و حقگويى شناخته شده اند ـ بگمارى.»( )

نتيجه

نظارت و كنترل يكى از وظايف اصلى مديران در سازمان هاست و موفقيت برنامه هاى سازمان در گرو داشتن نظام دقيق نظارتى است. بدون وجود نظارت صحيح و بازرسى هاى لازم، فعاليت هاى سازمان موفق نبوده و به نتيجه نخواهد رسيد. مديران بدون داشتن نظارت كافى بر عملكرد كاركنان و اجراى برنامه ها، به اهداف و برنامه هاى از پيش تعيين شده خود دست نخواهند يافت.

علاوه بر اين كه نظارت در مديريت امروز يكى از ضرورت هاى اساسى است، خداوند متعال نيز همواره بر اعمال و رفتار انسان ها دقيقاً نظارت دارد و عملكرد انسان را در مورد ارزيابى و سنجش عادلانه قرار مى دهد. اساساً نظارت و بازرسى يكى از سنّت هاى ثابت الهى است.

پيامبر گرامى(ص) و حضرت على(ع) در زمانى كه حكومت و مديريت جامعه را برعهده داشتند، همواره بر اعمال و رفتار كاركنان و كارگزاران خود نظارت داشتند و با توجه به نتايج اين نظارت و بازرسى ها، كارگزاران خود را مورد ارزيابى و سنجش قرار مى دادند.

بر اين اساس، در نظام مقدس جمهورى اسلامى، كه افتخارش اين است كه نظامى دينى و اسلامى و پيرو دستورات الهى و پيامبر اكرم(ص) و امامان معصوم: است، بايد بر عملكرد مديران و كاركنان سازمان ها دقيقاً نظارت وجود داشته باشد. بر اساس اين نظارت دايمى و دقيق، عملكرد افراد مورد ارزيابى و سنجش قرار گيرد و تمامى تصميمات مربوط به كاركنان، اعم از پاداش، ترفيع و مانند آن، بر اساس نتايج به دست آمده از اين ارزيابى ها انجام شود.

البته در نظارت بر اعمال كاركنان و كارگزاران نظام بايد يك نكته همواره مدنظر باشد و آن اين كه هم بر نقاط قوّت نظارت شود و هم بر نقاط ضعف افراد و در ارزيابى عملكرد افراد اين دو عمل، همراه يكديگر، مدنظر باشد، نه اين كه فقط به نقاط ضعف توجه شود و نقاط قوّت افراد فراموش گردد; چرا كه در آن صورت، نوعى نگرش منفى نسبت به نظارت و ارزيابى در ميان كاركنان به وجود خواهد آمد كه نتيجه آن مقاومت افراد در مقابل نظارت و ارزيابى خواهد بود.

نكته ديگرى كه در نظارت بر اعمال افراد و ارزيابى عملكرد آن ها بايد بدان توجه داشت، اين است كه براى نظارت بر اعمال كاركنان سازمان بايد حتماً از چند نفر ناظر و بازرس استفاده كرد و به بازرسى و نظارت يك نفر اكتفا ننمود; زيرا اگر ناظر و بازرس يك نفر باشد، هم خطا و اشتباه او زياد است و هم احتمال دخالت دادن مسائل شخصى و غرضورزى نسبت به بعضى از افراد زياد مى شود. اما اگر ناظران و بازرسان چند نفر باشند، اين احتمالات در مورد آن ها كاهش مى يابد و اعتماد نسبت به گزارش هاى آن ها بالا مى رود. البته بازرسان نيز بايد از ميان افراد مورد اعتماد و وثوق انتخاب شوند.