وجود رابط از ديدگاه صدرالمتألهين و ساير فيلسوفان اسلامى - وجود رابط از دیدگاه صدرالمتألهین و سایر فیلسوفان اسلامی نسخه متنی

وجود رابط از ديدگاه صدرالمتألهين و ساير فيلسوفان اسلامى

نويسنده: حسين مسعودى

فلسفه دربردارنده مباحث فراوانى است. اما پاره اى از آنها داراى برجستگى ويژه اند. به اين معنى كه پاره اى از گزاره هاى فلسفى به دريچه اى مى مانند كه اگر از نزديك چشم بر آن بگذاريم مى توانيم به طور كامل نظاره گر تمامى فضاى باغ فلسفه باشيم. پيوستگى تنگاتنگ اين گونه موضوعها و گزاره ها با ساير مباحث فلسفى سبب مى گردد كه طرح آنها برابر طرح مباحث فراوان ديگر و در برخى موارد برابر طرح كليه مباحث فلسفى باشد. از جمله مباحثى كه در فلسفه اسلامى و بويژه در حكمت متعاليه مى توان از آن به اين عنوان نام برد بحث (وجود رابط و مستقل) است. اين موضوع از آن دست مسائلى است كه براى طرح دقيق آن بايستى بسيارى از مقوله هاى فلسفى را به به كار گرفت.

طرح كامل و مستوفى ازاين موضوع به ارائه نكته ها و پُرسمانهايى در باب علم و ادراك علم حصولى و حضورى تصور و تصديق معقولات و مفاهيم بويژه معقولات ثانيه فلسفى وجود وماهيت مقولات اضافى و نسبى علت و معلول و نياز دارد و كسانى كه در اين زمينه تحقيق وافى انجام داده اند مى دانند كه موضوع ياد شده از نقش كليدى در حل و فصل بسيارى از دشواديهاى و معضلات فلسفى بر خوردار است. پى نبردن به اهميت مفاد و جايگاه آن در ميان مقوله هاى فلسفى سبب گرديده كه بسيارى از رمزها و سخنان و مقوله هاى پيچيدخ فلسفى در فلسفه هاى تجربه گراى غرب همچنان ناگشوده باقى بماند.

(وجود رابط) در سخنان حكماى اسلامى بويژه انديشه وران پسين در معانى گوناگون و بسيار به كار برده شده و آميخته شدن كاربردهاى گوناگون آن و جدا نشدن اين معناها و مفهومها از يكديگر سبب درآميختگى و اشتباههاى بسيارى درموارد طرح اين مقوله شده است.

از اين روى در ابتداى نوشتار لازم به نظر مى رسد كه معانى گوناگون اين واژه در بوته بررسى قرار گيرد تا جاى بحث روشن شود اصطلاح (وجود رابط) يا (وجود رابطى) از زمان فارابى در كلمات فلاسفه اسلامى به چشم مى خورد و پيش از آن در فلسفه هاى پيشينيان بويژه فلسفه يونان ردپايى از آن وجود نداشته است. بنابراين مى توان بحث وجود رابط را از نوآوريهاى حكماى اسلامى به شمار آورد. دو اصطلاح بالا تا زمان ميرداماد در جاهاى گوناگون به جاى يكديگر استفاده مى شده اما از زمان ميرداماد كار برد اين دو واژه از يكديگر جدا مى شود و آن فيلسوف نامدار هر يك آنها را در معناى ويژه اى به كار مى برد. بنابر جدا سازى وى دركتاب (الافق المبين) دو اصطلاح ياد شده در معناهاى زير به كار برده مى شوند:

1.

وجود رابط:

كه در قضاياى حمليه موجبه رابطِ قضيه است واين وجود از قبيل معانى حرفيه است و در برابر وجود محمولى در قضاياى هليه
ٌ بسيطه قرار مى گيرد.

2.

وجود رابطى:

كه به معناى وجود للغير مورد استفاده قرار مى گيرد (در برابر وجود لنفسه) و شامل سه مورد مى گردد:

الف: وجودٌ يتحقق فى شيئ مانند وجود سواد در جسم.

ب: وجودٌ يتحقق لشيئ مانند وجود معلول للعلة.

ج: وجودٌ يتحقق عند شيئ مانند وجود صورة علمية در نزد نفس.

ميرداماد همان طور كه گفتيم اصطلاح نخست را وجود رابط و اصطلاح دوم را وجود رابطى مى نامد. روشن است كه وجود رابط به اصطلاح نخست بحث درناحيه مفهوم وجود است و اصطلاح دوم بحث در ناحيه وجودات خارجى يعنى در ناحيه مصاديق و حقيقت وجود. به اين ترتيب به نظر مى رسد كه قلمرو استفاده از اين دو اصطلاح به طور كامل جداى از يكديگر است. بر همين مبنا با پيروى از سنت پيشينيان مى توانيم وجود را به دو اعتبار مختلف تقسيم كنيم:

تقسيم نخست:

تقسيم بر اساس مفهوم وجود آن و عبارت است از: تقسيم وجود به:

الف. وجود محمولى (وجود به معناى اسمى) يعنى آن مفهوم وجودى كه در مفهوم بودن و تصور استقلال دارد. (مفاد كان تامه)

ب. وجود رابط (وجود به معناى حرفى) يعنى آن مفهوم وجودى كه در مفهوم بودن و تصور استقلال ندارد. (مفاد كان ناقصه)

تقسيم دوم:

اين تقسيم بر اساس نمونه هاى خارجى وجود صورت گرفته و عبارت است از: تقسيم وجود به:

الف. وجود لنفسه

ب. وجود للغير يا وجود رابطى كه شامل سه مورد زير مى گردد:

ـ وجودٌ يتحقق فى شئ(وجود اعراض در جواهر).

ـ وجودٌ يتحقق لشئ (وجود معلول للعلة).

ـ وجودٌ يتحقق عند شئ (وجود صورت علميه نزد نفس).

براى كامل كردن اين بحث مى توان نگاهى به تقسيم بندى حاج ملا هادى سبزوارى افكند تا از بين آن معانى وجود رابط و رابطى جلوه بيش ترى يابد.

تقسيم بندى حاج ملا هادى به روايت شرح منظومه چنين است:

ان الوجود رابط و رابطى ثمت نفسى فهاك و اضبط

بر اساس نظر ايشان دو گونه تقسيم براى وجود مى توان تصور كرد:

1. تقسيم وجود به وجود فى نفسه و فى غيره.

2. تقسيم وجود به وجود بنفسه و بغيره.

شرح اين دو گونه تقسيم بندى به همراه فروع آنها به شكل زير است: