گستردگى مفهوم باطل - اکل مال به باطل در بینش فقهی شیخ انصاری نسخه متنی

اسماعيل اسماعيلى

مال, (قوام) زندگى است واگر درست از آن استفاده شود, منشأ خير و سعادت براى انسان مى گردد و اگر ناصحيح و غير مشروع به كار گرفته شود, موجب هلاكت ونابودى خواهدبود.ازاين روى, استفاده هاى ناروا و تصرفات ظالمانه و غاصبانه در اموال و از بين بردن حقوق ديگران, معاملات ضررى و غررى, رشوه, ربا و در يك كلام (اكل مال به باطل) به معناى عام و وسيع آن , سبب هلاكت و نابودى مردم و از هم گسستگى جامعه اسلامى است.

جامعه اى كه افراد آن , به راحتى حقوق يكديگر را زيرپا مى گذارند و آزمندانه در اموال ديگران تعدّى مى كنند و در پى كسب درآمد فزونتر هستند بى هيچ پروايى در حرام وحلال آن تيشه به ريشه زندگى سالم و حيات طيّبه امت مى زنند. در حقيقت, هم خود را به نابودى مى كشند وهم ديگران را. زيرا كشتى را سوراخ مى كنند كه خود بر آن سوارند.

آمدن جمله: (ولا تقتلوا انفسكم) در ذيل آيه: (لا تأكلوا اموالكم بينكم بالباطل1), اشاره اى گويا به همين واقعيّت است2. در منابع اسلامى, به موازات تاكيد بر اصل تحقق عدالت اجتماعى ونقش آن در حيات سالم و رسيدن انسان به كمال, بر بهره گيرى صحيح از اموال, به عنوان وسيله اى براى رسيدن به هدف, تاٌكيد شده است و حركتهاى ناسالم اقتصادى و اجحافها و برخوردهاى ظالمانه و دغل كارانه, مردود شمرده شده اند و اكل مال به باطل.

ما در اين نوشتار, با سيرى اجمالى در برخى از آثار فقهي شيخ اعظم انصارى, نگاهى داريم گذرا به برخى از موارد و مصاديق (اكل مال به باطل). از آن جا كه اين اصل برگرفته از آيات قرآن, در ابواب و بخشهاى مختلف فقه, بويژه در بخش مكاسب ومعاملات, مورد استناد و استدلال واقع مى شود بايسته مى نماد, آياتِ مورد نظر را به اختصار, بررسى كنيم, تا جايگاه و مفهوم اين اصل, به خوبى روشن شود:

(ولا تاٌكلوا اٌموالكم بينكم بالباطل وتدلوا بها الى الحكام لتاكلوا فريقاً من اموال الناس بالاثم وانتم تعلمون)3.

اموال يكديگر را به ناشايست نخوريد و آن را به رشوت, به حاكمان ندهيد, تا بدان سبب, اموال گروه ديگر را به ناحق بخوريد و شما خود مى دانيد.

* (يا ايها الذين آمنوا لاتاٌكلوا اموالكم بينكم بالباطل, الاّ ان تكون تجارة عن تراض منكم ولا تقتلوا انفسكم انّ اللّه كان بكم رحيماً)4.

اى كسانى كه ايمان آورده ايد, اموال يكديگر را به ناحق نخوريد, مگر آن كه تجارتى باشد كه هر دو بدان رضايت داده باشيد و يكديگر را مكشيد. هر آينه, خداوند با شما مهربان است.

* (يا ايها الذين آمنوا انّ كثيراً من الاحبار والرهبان لياٌكلون اموال الناس بالباطل ويصدون عن سبيل اللّه والذين يكنزون الذهب والفضّته ولا ينفقونها في سبيل اللّه فبشرهم بعذاب اليم)5.

اى كسانى كه ايمان آورده ايد, بسيارى از حبران و راهبان (دانشمندان) يهود و نصارى) اموال مردم را به ناحق مى خورند و ديگران را از راه خدا باز مى دارند و كسانى كه زر و سيم مى اندوزند و در راه خدا, انفاقش نمى كنند, به عذابى دردآور, بشارت ده.

گرچه موارد اين آيات و شأن نزول آنها يكسان نيستند و تفاوت دارند و همان گونه كه مفسران گفته اند: آيه اوّل بيشتر ناظر به حرمت رشوه خوارى و كارهايى است كه موجب مى گردد قاضى به نفع يكى از دوطرف دعوا به ناحق حكم كند و آيه دوم اشاره دارد به ربا و رباخوارى و معاملات حرام و فاسد. در آيه سوّم, زورگويى و غصب و تزوير راهبان و احبار, مطرح است.

با اين حال, در دو نكته اشتراك دارند:

1 . بر همه آن موارد (باطل) اطلاق شده است. علاوه بر اين, در آيات ديگرى, (اكل مال به باطل) بر رباخوارى6, خوردن مال يتيم7, غصب8 و ... اطلاق شده است.

2 . در هر سه آيه, با صراحت و روشنى (اكل مال به باطل), نهي و مذمت شده است. اكنون براى روشن شدن مطلب, دو واژه (اكل) و (باطل) را معنى مى كنيم:

واژه (اكل) با صيغه هاى گوناگون, بيش از يكصد مورد در قرآن, به كار رفته است و از ريشه (اكل يأكل), به معناى خوردن است, (اكل مال) در اين جا كنايه از تملك وتصرف اموال ديگران به ناحق است9. روشن است كه (خوردن), هيچ خصوصيتى ندارد و تعبير (اكل) بدان جهت آمده كه خوردن مهم ترين نياز انسان است و گرنه هر نوع تصرف وتملكى را چه به صورت خوردن باشد وچه به صورت پوشيدن و سكونت دربر مى گيرد.

(باطل), از ريشه (بطل) به معناى نابودى وناپايدارى وضد حق است10. هر چيزى كه (حق) نباشد, باطل خواهد بود11. ولى بايد ديد منظور از باطل در اين آيات چيست؟ مفسران12 در اين باره احتمالات و وجوهى را ذكر كرده اند و براى بسيارى از آنها شواهدى از كتاب و سنت آورده اند. با مرورى بر آيات و روايات, در مى يابيم كه (باطل) بر امورى همچون: رباخوارى13, رشوه گيرى14, سوگند به دروغ15, ظلم و ستم16, قماربازى17, خوردن مال يتيم18, لهو ولعب19, غصب وتصرفات عداوني20, هر شيٌ پليد21, مبادلات و معاملات غيرمشروع وفاسد22, درآمدهاى نامشروع23, صرف اموال در مسيرهاى حرام وناپسند24 وبالاخره بر هر غير حقى25 وهر نوع استفاده غير عقلايى از اموال وداراييها26 اطلاق شده است. بر اين اساس, منظور از باطل, هر چيزى است كه ناحق وبى هدف و غير عقلائى باشد.

گستردگى مفهوم باطل

با توجه به آنچه در معناى باطل گفتيم, روشن شد كه (باطل) محدود و منحصر به موارد خاصّ نيست, بلكه مفهوم وسيع و عامّى دارد و هرگونه تجاوز به حقوق و تصرف در اموال ديگران, اموال عمومى و انفال و حتى تصرفات ناروا و غيرمشروع در اموال خويش و نيز كارهايى از قبيل ربا, رشوه, قمار, ظلم و ستم, غصب و... را در برمى گيرد; زيرا باطل, در مقابل حق قرار دارد و هر چه غير حق باشد, باطل به حساب مى آيد. از نظر اسلام, هرگونه تصرف در اموال و داراييها بايد براساس حق و عدالت و برمبنايى صحيح صورت گيرد و هر چه غير از اين باشد, حرام و باطل است.

امين الاسلام طبرسي27, پس از آن كه در معناى باطل وجوه و احتمالاتى را نقل مى كند, مى نويسد:

(والأولى حمله على الجميع, لأُنّ الاية تتحمل الكل28.)

بهتر است كه باطل را حمل بر همه آن معانى كنيم, زيرا آيه عموميت دارد و همه را در بر مى گيرد.

اگر در پاره اى از روايات, باطل, بر قمار, ربا, رشوه, سوگند به دروغ و... تفسير شده است, از باب انحصار باطل در آنها نيست, بلكه در حقيقت, معرفى موارد و مصاديق روشنى از باطل است.

علامه طباطبائى مى نويسد:
(الاية عامة فى الأكل بالباطل, وذكر القمار وما أشبهه من قبيل عد المصاديق29.)

آيه عام است و همه تصرفات ناروا را در برمى گيرد. ذكر قمار و امثال آن درپاره اى از روايات, از قبيل بيان مصداق است.

فخررازى نيز, به گستردگى وعموميت (باطل) تصريح كرده است و همه اقسام و انواع تصرفات ممنوع و حرام و احتمالاتى كه در معناى باطل داده اند را , داخل در معناى آن مى داند:

(وكل هذه الأقسام داخلة تحت قوله (ولاتأكلوا اموالكم بينكم بالباطل)03)

همه اين اقسام را آيه شريفه: (لاتأكلوا اموالكم بينكم بالباطل) در بر مى گيرد.

بر اين اساس, تحصيل درآمد از راههاى غيرمشروع و با استفاده از ابزار و وسائل غيرمجاز,حرام است و (باطل), به عموميت و اطلاقش همه را شامل مى شود, حتى مطابق آنچه برخى گفته اند31. گستردگى معناى باطل نيز, همين را اقتضا مى كند. نه تنها تحصيل درآمد از راههاى ناصواب, كه صرف و خرج آن هم در مسيرهاى حرام و ناپسند نيز باطل است. در جامعه اسلامى هم دخل و هم خرج, هم توليد و هم توزيع, بايد با معيارهاى صحيح و مشروع, انجام پذيرد و اموال مردم از تعرض ديگران مصون بماند.