راه حل اوّل: مطالعه و تحليل تاريخي - نقش زمان در تحول سیره ها و واژگان از نگاه شهید صدر نسخه متنی

صرف وجود سيره در زمان هاي متأخّر بدون اضافه كردن نكته اي خاص به آن، كاشف از ثبوت سيره در زمان امامان(ع) نيست.

10راه هاي شناخت تطوّرات تاريخي در سيره ها
آيا راه هايي را مي‏توان در نظر گرفت كه با پيمودن آنها بتوان سيره هاي زمان امامان(ع) را شناسايي كرد؟
شهيدصدر به هنگام ترديد در اين كه آيا سيره در زمان امامان(ع) وجود داشته يا نه، راه حل هاي گوناگوني را ارائه كرده است. اين راه حل ها را در قالب زير ـ كه با قالب ارائه شده توسّط شهيدصدر تا حدودي متفاوت است ـ منعكس مي‏كنيم:

راه حل اوّل: مطالعه و تحليل تاريخي

از آن جا كه در پي كشف تحقّق سيره در يك مقطع تاريخي ـ كه فاصله زيادي با عصر كنوني دارد ـ هستيم بايد مطالعه اي را در عرصه دامنه دراز تاريخ سامان داد.مطالعه اي تاريخي از فرايندي پيچيده و نفس گير تشكيل مي‏يابد كه درآن، بررسي كننده قطعات مختلفي را از قرينه ها و نشانه ها ـ آن هم درحوزه اي فراخ ـ كنار هم مي‏نهد و به نتيجه اي دست مي‏يابد.

از آن جا كه اين نتيجه را گاه اشكال يا اشكالاتي به چالش مي‏كشانند، بايد مطالعه كننده تا سرحدّ شفّاف ساختن چهره واقعي تاريخ به پيش رود و در اين راه از گرد آوردن قرينه ها و ضميمه كردن آنها به يكديگر دريغ نورزد.

شايد بتوان گفت: اگر چه مطالعه تاريخي، به عبور از يك فرايند پيچيده نيازمند است،امّا از آن جا كه سيره يك پديده اجتماعي شفّاف و پر نمود در زندگي است، مطالعه تاريخي آن در گرو گذشتن از راهي پرمشقت و پرزحمت نيست؛ بلكه كافي است بتوانيم قرايني چند را كنار هم بنهيم و دريابيم آيا سيره وجود دارد يا نه؟ اگر سيره واقعا وجود داشته باشد، به سرعت، چهره برجسته آن رخ مي‏نمايد و اگر هم وجود نداشته باشد، علايم اين عدم وجود به سرعت آشكار مي‏گردد.

به هرحال شهيدصدر اين مطالعه تاريخي را با مطالعه در موارد زير امكان پذير مي‏داند:

1. فتاواي سنّيان: اين مطالعه براي دست يابي به سيره هاي عقلايي يا متشرّعي درعرصه معاملات سودمند است. شهيدصدر دليل آن را چنين ذكر مي‏كند:

به اين اعتبار كه فتاواي سنّيان احيانا بر گرفته از ارتكاز عقلايي عام ـ درآن دوران ـ بوده است.

11طبق اين بيان مي‏توان گاه از گذرفتاواي سنيان به مرتكزات عقلايي آن دوران دست يافت.

البته اين يك قرينه است كه با ضميمه شدن به بهره گيري از نكته هاي ديگر تاريخ نتيجه بخش و مفيد واقع مي‏شود كه شهيدصدر به اين مسأله توجه نشان داده است.

122. روايات: روايات آينه اي است كه درآن، حالات مختلف دوران امامان(ع) را مي‏توان مشاهده كرد. از آن جا كه ما عمدتا در روايات ، حكم را جستجو مي‏كنيم، از توان آنها در منعكس كردن واقعيت هاي تاريخي غافل مانده ايم . يكي از واقعيت هاي قابل كشف در روايات، سيره هاي موجود در آن دوران است.

گاه با مطالعه در روايات مستقيما مي‏توان به وجود سيره اي در زمان امامان(ع) پي برد و گاه نيز با اين مطالعه ، حالاتي از مردم يا راويان كشف مي‏شود كه تحليل و گرد آوردن آن حالات، وجود يك سيره را درآن دوره آشكار مي‏سازد.

شهيدصدر به اين موضوع نيز توجه نشان داده و مي‏گويد:

روايات به صورت ضمني جنبه هايي از زندگي راويان يا مردم را منعكس مي‏سازند.

13راه حل دوم: تكيه مستنبط بر عنصر

«نرسيدن و منعكس نشدن يك مسأله درتاريخ»

گاه مستنبط چندان نيازمند آن نيست كه مسير دوري را درتاريخ طي كند و با عبور از جاده پر سنگلاخ زمان، به سوي صدر اسلام به پيش رود؛ بلكه با تكيه بريك نكته تاريخي، كه كشف آن به سهولت و سرعت امكان پذير است، مي‏تواند تحليلي عقلي را سامان دهد كه نتيجه اش كشف وجود يك سيره در زمان امامان(ع) است . اين نكته تاريخي، عدم انعكاس يك مسأله درتاريخ و به عبارت ديگر نرسيدن مسأله به دست ماست.

آنچه به ما نمي رسد گاه يك سيره است و گاه لوازم عدم يك سيره. در هر صورت وجود سيره مقابل، آشكار و كشف مي‏گردد. براي توضيح بيشتر، هريك را جداگانه بررسي مي‏كنيم:

الف) نرسيدن يك سيره به ما: گاه يك مسأله داراي ويژگي‏هاي زير است:

* به گونه اي است كه نمي تواند درآن، سيره اي شكل نگيرد؛ به اين معنا كه پديده اي اجتماعي است كه شكل گيري سيره درآن اجتناب ناپذير مي‏نمايد؛ مانند مسأله تفهيم و تفهّم كه حتما سيره و طريقه اي درآن بايد از سوي معصوم(ع) و معاصران او شكل گيرد.

* به گونه اي است كه سيره مفروض را مي‏توان به دو شكل تقسيم كرد و يك تقسيمي ثنايي را ترتيب داد؛ مثلا در مسأله تفهيم و تفهّم سيره شكل گرفته درآن يا بايد تكيه بر ظواهر باشد يا طريقه اي ديگر. علت آن كه ما مي‏توانيم اين تقسيم بندي ثنايي را نسبت به سيره انجام دهيم، آن است كه هم اكنون درعرصه تفهيم و تفهّم ميان ما يك سيره(سيره تكيه بر ظواهر) وجود دارد و طبعا با مشاهده اين سيره اين سوءال پيش مي‏آيد كه سيره زمان معصوم(ع) آيا همين سيره بوده است يا چيز ديگر؟ بدين گونه تقسيمي ثنايي شكل مي‏گيرد.