نقص‏هاي انسان - گزارشی از سلسله مباحث «رویکرد وجودی به نهج البلاغه» از استاد مصطفی ملکیان نسخه متنی

نقص‏هاي انسان

گفتيم غرض عمده از «دعا» غالب آمدن بر «احساس نقص» است . اما ، ما چه نقص‏هايي داريم ؟ ما در سه ساحت نقص داريم :

الف . نقص در ناحيه علم ب . نقص در ناحيه قدرت ج .نقص در ناحيه اراده .

نقص در ناحيه علم

1 . ما نمي‏دانيم در جهان كدام ويژگي‏ها قابل تغيير و كدام غيرقابل تغيير است . اگر توجه كنيد مي‏بينيد در نظر به گذشته دچار يكي از حالات احساس غم ، احساس ندامت و احساس حسرت مي‏شويم .

اين كه ما دچار اين حالات مي‏شويم ، به خاطر يك پيش فرض عمده است و آن اين كه اگر «گذشته مي‏توانست آن چنان كه رخ داد ، رخ ندهد» هيچ وقت دچار آن حالات نمي‏شدم . حال اگر بخواهيم تصحيح كنيم ، بايد بدانيم «تغيير يافتني‏ها» كدامند و «تغيير نيافتني‏ها» كدام ؟ اما اتفاقا علم ما در اين جهت ناكافي است .

2 . گاهي واقعا نمي‏دانيم چه بايد بكنيم و چه نبايد بكنيم .

3 . معمولاً نمي‏دانيم تأثير افعال ما بر ديگران چيست .

4 . بي‏خبري ما از واقعيت‏هاي جهان هستي به مقدار عظيمي در كار ما مهثر است .

نقص در ناحيه قدرت

از مهم‏ترين نقص به نظر من در اين ناحيه اين است كه ما نمي‏توانيم خود را با ديگران مقايسه نكنيم ، با اين كه بايد مقايسه نكنيم . پيش فرض عمده مقايسه اين است كه گويا «سرمايه من و تو مساوي است» ، با اين كه اين‏گونه نيست .

5 . ما نمي‏توانيم يكسره در حال زندگي كنيم ، بسياري از عمر ما صرف زندگي در گذشته و آينده مي‏شود . توصيه مي‏شود كه تا آن‏جا كه مي‏توانيد ، در حال زندگي كنيد . ماييم و همين حال . گذشته كه بازگشتني نيست ، آينده هم به دست نيامده است . در آن شعر منسوب به حضرت علي عليه‏السلام آمده است : «مافات مضي و ماسياتيك فأين - قم فاغتنم الفرصة بين العدمين» آنچه كه گذشت از دست رفت و آنچه كه آينده است هنوز به دست نيامده است . فرصت ميان دو عدم را غنيمت شمار .

نظر به گذشته حاصلي جز حسرت ، اندوه و پشيماني ندارد . اين كه از گذشته پشيمانيد ، براي اين است كه مي‏بينيد كاري كرده‏ايد كه نبايد مي‏كرديد . علامت واقعي پشيماني از گذشته تكرار نكردن آن عمل است . نظر به گذشته در هر دو صورت آن - شاد شدن از گذشته و غمگين شدن از گذشته - مضر است . شاد شدن از گذشته ما را در معرض اين خطر قرار مي‏دهد كه متوقف شويم ، و اگر از گذشته دچار حالت حسرت و اندوه و پشيماني شويم نيز باعث نااميدي از حال مي‏شود . هر دو حالت نشاط كار را از من مي‏گيرد .

ضعف در ناحيه اراده

مي‏دانيم كاري خوب است ، اما نمي‏كنيم ، يا مي‏دانيم كاري بد است و مي‏كنيم . همه انسان‏هاي عادي كم و بيش به اين حالت دچار مي‏شوند . حتي اولياي خدا هم گاه از اين حالت مي‏نالند . اين ضعف به خلاف دو ضعف قبلي - در ناحيه علم و قدرت - رفع‏شدني است . براي رفع ضعف اخلاقي به دو نكته بايد توجه داست :

اولاً رفع اين حالت در مراحل اوليه ناگوار است ، بايد اين ناگواري را تحمل كرد . ثانيا رفع اين حالت در ديدرس مردم دشوارتر است . بايد بركنار از منظر و مرئي به آن پرداخت . پي بردن به نقايص خود در سه ساحت علم ، قدرت و اراده زمينه مناسب و شرط مهم دعا كردن را فراهم مي‏كند .