لطفا منتظر باشید ...
12- ابن حمزه معروف به عماد الدين طوسى
(متوفى 585 ه.ق)گفتار استاد:
«ابن حمزه طوسى،معروف به عماد الدين طوسى،هم طبقه شاگردان شيخ طوسى(ره). بعضى او را هم طبقه شاگردان شيخ دانسته و بعضى دوره او را از اين هم متاخرتر دانسته اند. نياز به تحقيق بيشترى است.سال وفاتش دقيقا معلوم نيست،شايد در حدود نيمه دوم قرنششم درگذشته است.اهل خراسان است. كتاب معروفش در فقه به نام «وسيله »است.» (1)ولادت:
محمد بن على بن حمزه طوسى،از اكابر فقهاى اماميه در قرن ششم هجرى مى باشد.فقيه، متكلم جليل القدر و واعظ ناصر شريعت مقدسه،كنيه اش ابو جعفر،شهرتش طوسى و به جهت انتساب به تاليفش،«الوسيله »،نام او را«صاحب الوسيله »نيز گفته اند و چون زندگى او معاصر با شيخ طوسى يا پس از درگذشت او بوده است،باتوجه به جنبه فقاهت،به او ابو جعفر ثانى يا ابو جعفر متاخر گفته اند.(چون كنيه شيخ طوسى نيز ابو جعفر بوده است.)او معاصر باشيخ منتجب الدين رازى است.تاليفات او:
او تاليفات متعددى دارد كه صاحب ريحانة الادب برخى از آنها را به اين ترتيب ذكر مى كند: 1-الثاقب في المناقب في المعجزات الباهرات للنبى(ص)و الائمة المعصومين الهداة. 2-الرائع في الشرائع(فقه) 3-الواسطه 4-الوسيلة الى نيل الفضيلة،كه در حدود هشت هزار سطر مى باشد. (2) 5-نهج العرفان الى هداية الايمان،بنابر نظر صاحب رياض.گفتار صاحب رياض:
صاحب رياض در جلد پنجم كتاب خود در مورد او گويد: «شيخ بزرگوار امام عماد الدين ابو جعفر محمد بن على بن حمزة الطوسى المشهدى.فقيه بزرگوار و واعظ گرانمايه اى است.او كتابهايى دارد كه طبق نوشته منتجب الدين رازى از آنها:الوسيله-الواسطه-الرائع في الشرائع-المعجزات في مسائل الفقه مى باشد.» (3) او سپس مى افزايد:«او مشهور به ابو جعفر متاخر مى باشد،گر چه برخى از بزرگان در كتاب خويش او را از شاگردان شيخ طوسى نام برده اند و كتاب «التنبه »را به او نسبت داده اند،ولى به نظر اينجانب در صحت اين انتساب،نظر و ايراد وجود دارد.برخى ازافاضل در مصنف كتاب الوسيله مرتكب اشتباه شده اند.شيخ نجيب الدين يحيى بن سعيد حلى در كتاب «نزهة الخاطر»آن را به شيخ ابو جعفر محمد بن على الطوسى نسبت داده است و گفته است او همان فردى است كه اصحاب ما اقوال او را در فقه نقل مى نمايند.نويسنده كتاب «اسرار الائمه »گفته است:«عماد الدين طوسى كتابى درباره معجزات ائمه و پيشوايان دارد.»شايد مقصود او همين شخصيت مورد ترجمه ما باشد،و شهيد ثانى در كتاب «الجمعه »كتابى به نام «نهج العرفان الى هداية الايمان »را به عمادالدين طوسى نسبت داده است و از آن مطلبى نقل مى كند و ظاهر اين است كه طبرسى اشتباهى از قلم ناسخ باشد،بلكه صحيح آن عماد الدين طوسى،همينشخصيت موردترجمه باشد،چون ما عماد الدين طبرسى سراغ نداريم.» (4) صاحب رياض در پايان مى افزايد:«برخى كتاب الوسيله را از تاليفات ابى يعلى محمد بن الحسن داماد شيخ طوسى دانسته اند و آن هم اشتباه است،چون عماد طوسى متاخرتر از ابىيعلى است.» (5)
گفتار صاحب روضات:
دانشمند متتبع،مرحوم ميرزا محمد باقر موسوى خوانسارى در كتاب شريف روضات،شرحزندگى او را آورده و درباره او مى نويسد: «كتاب وسيله و واسطه كه هر دو از متون فقهى مى باشند،از تاليفات او هستند وخوشبختانه هر دو كتاب تا كنون باقى مانده اند و مورد استناد فقهاء ما مى باشند.»ومرحوم طبرسى نويسنده آن را به عنوان شيخ بزرگوار و امام علامه فقيه ناصر الشريعه،حجة الاسلام عماد الدين تعبير آورده است.باز او از كتاب «الثاقب في المناقب »او نام برده است و از نوشتار اومعلوم مى گردد كه او در طبقه شاگردان شيخ الطائفه يا ازشاگردان شاگردان او دانسته است. (6) صاحب رياض در شرح حال او مى افزايد:«در تكميل تقسيمات برخى از فقهاكه عبادات را نج باب:نماز،زكات،روزه،حج و جهاد دانسته اند،شيخ ابو جعفر محمدبن على طوسى در كتاب «الوسيله »آن را ده باب شمرده است،به اين ترتيب:غسل جنابت،خمس،اعتكاف،عمره و رباط را بر آن پنج نوع اول افزوده استو شيخ ابو يعلى سلار آن را شش باب شمرده است،جهاد را از آن تقسيم حذف كرده و طهارت و اعتكاف را بر آن تقسيم نخست افزوده است و برخى از فقها مانند ابو الصلاح(شرح زندگى او گذشت)عبادات را ده نوع شمرده است،جهاد را از تقسيم اول حذف كرده است و به جاى آن وفاء به نذر و عهد و وعده و برهان،قسم و اداء امانت و خروجازوصايا و حقوق مردم را افزوده است.» (7) از اين سخن منزلت و اعتبار علمى و اجتماعى او روشن مى گردد و هم رديف شمرده شدن او با فقهاء و پيشتازانى مانند سلار و ابو الصلاح حلبى كه هر دو ازبزرگترين فقهاى نامدار دوره شيخ طوسى(اعلى الله مقامه الشريف)مى باشند،روشن مى گردد و تا حدودى هم عصر ونزديك به عهد بودن آنان نيز معلوم مى شود. صاحب رياض در پايان گفتار خود،درباره او مى افزايد:«الثاقب في المناقب »او،كتاب بسيار جالب و منظم در نوع خود مى باشد.فضائل،كرامات،معجزات پيامبراسلام(ص)،فاطمه زهرا(س)و پيشوايان معصوم(ع)را در آن كتاب نقل كرده است وچون اين كتاب با توجه به نگارش آن در اختيار محمدون متاخر،(محمد فيض صاحب الوافى،محمد تقى مجلسى صاحب بحار الانوار و محمد حر عاملى صاحب الوسائل)نبوده است تا از آن مطالبى نقل نمايند
و ما به عنوان يادگار و كسب ذخيره آخرت بخشى از آن كتاب را در روضات مى آوريم.»سپس به بازگويى قسمتى از آن كتاب درمورد معجزات پيامبر عاليقدر اسلام(ص)و كرامات اهل بيت عصمت(ع)كه فراگيرنده معجزات تمام انبياء سلف است مى پردازد و سه كرامت ارزنده و بسيارآموزنده از آن كتاب نقل مى كند كه طالبان تفصيل مى توانند به آن كتاب مراجعه كنند. (8) و اجمال آن سه كرامت به ترتيب زير است: 1-داستان ابو الصمصام و معجزه رسول اكرم(ص)در اخبار از منويات او ودرخواست هشتاد شتر از امير المؤمنين(ع)پس از رحلت رسول خدا(ص)و سخن سلمان به ابو بكر جايى كهمى گويد:كردى و نكردى و حق ميره ببردى،چه بهتر حق رابه صاحب حق برگردانى. 2-داستان مورد غضب واقع شدن يك فرد ناصبى كه اهانتى در حق على(ع)وفاطمه(س)مرتكب شده بود تا نور چشم او گرفته شد. 3-داستان سلطان سنجر و شفا يافتن يك مجوسى جذام دار در مرقد امام رضا(ع)و شفا يافتناو،و ساختن ضريح نقره اى بر مرقد مطهر آن حضرت. تفصيل هر سه مطلب را در جلد ششم روضات مى توان مورد مطالعه قرار داد. ترتيب و تنظيم كتاب دلالت بر وسعت اطلاعات نويسنده مى كند،ولى تاريخ دقيق كتابت درست مشخص نيست،ولى ترجمه آن به فارسى در سال 473 ه.ق ومجددا نقل آن به عربى درسال 560 ه.ق صورت گرفته است.
وفات او:
احتمالا او در حدود 585 هجرى در كربلا فوت نموده باشد و مدفنش در دروازه نجف،درمحلى به نام «بستان »معروف و مزار است،البته سال دقيق رحلت او درست مشخص نيست.1- آشنايى با علوم اسلامى،ص 298. 2- ريحانة الادب،ج 4،ص 202،در جلد هفتم آن تعداد يازده نفر از كسانى را كه با عنوان ابنحمزه شهرت دارند معرفى شده اند،ص 552- 480. 3- رياض العلماء و حياض الفضلاء،ج 5،ص 123. 4- مدرك سابق،همان صفحه. 5- مدرك سابق،همان صفحه. 6- روضات الجنات،ج 6،ص 263. 7- روضات الجنات،ج 6،ص 268. 8- روضات الجنات،ص 273 چاپ اسماعيليان قم.
