نتيجه
از مجموع آنچه كه در مورد شهادت بيان شد مي توان دريافت كه اداء شهادت از ديدگاه فقه و حقوق موضوعه ايران و بسياري از نظامهاي حقوقي در شمار «تكاليف» است نه «حقوق» زيرا توجه به احكام و آثار مربوط به شهادت كه جنبه آمره داشته و هيچگونه اختياري براي شاهد مقرر نگرديده است نشانگر اين مطلب است كه عدم پذيرش شهادت زنان «محروميت از حق» نيست. بلكه «معافيت از تكليف» است و حتي در حقوق كشورهاي غربي جنبه آمره بودن شهادت قوي تر و در نتيجه به تكليف نزديك تر است تا به حق.با فرض پذيرش اين ادعاي نادرست كه شهادت، حق است، در اكثر موارد مربوط به «حق الناس» شهادت زنان پذيرفته است و در موارد خاص هم كه شهادت زنان پذيرفته نيست داراي علت منطقي و عقلائي است و در موارد دعاوي مربوط به «حق الله» (حدود) غالباً شهادت زنان مورد قبول نيست و در اين گونه موارد،از جمله به دليل بناء شارع بر تخفيف در حدود، چنين حكمي وضع شده است و زنان نيز از اثبات اين گونه دعاوي نفعي عايدشان نمي شود و حتي با اين فرض كه شهادت حق است نمي توانند از آثار و تبعات و خطرات اداء شهادت رهايي يابند. و شرط ضميمه شهادت مردان به زنان، نوعي حمايت از زنان در قبال اين خطرات و آثار منفي است. و شرط تعدد شهود زن نيز مي تواند بدين جهت باشد كه در مسائل قضائي بدليل هيجاني بودن، نوعا بر زنان در هنگام تحمّل و اداء شهادت فراموشي بيشتري عارض مي گردد. در پايان از كليّه كساني كه صادقانه به نقد اين گفتار خواهند پرداخت سپاسگزاريم.1- رجوع شود به منتهي المطلب (چاپ سنگي) ج/ ص 95.96. 2- رياض المسائل چاپ سنگي ج 1. 3- البسوط ج 1 ص 266 كتاب الصوم. 4- سوره انعام: 152. 5- سوره نساء. 6. 6- وسائل ج 13 باب 44 احكام وصايا رقم 8. 7- همان شماره 11. 8- وسائل ج 1 باب 4 مقدمه عبادات رقم 12. 9- وسائل ج 13 باب 44 وصايا رقم 12. 10- همان. 11- المقنع ص 196. 12- من لايحضره الفقيه ج 2 ص 76. 13- عدة الاصول ج 1 ص 380.381. 14- رساله بلوغ - علامه سبحاني ص 73. 15- رجال ابن داود ص 154 رقم 1219. 16- تهذيب ج 4 ص 281 رقم 851/24. 17- عبادي - شيرين - نشريه «ايران» (چاپ خارج)، شماره 3، ص 18 (يكي از نشريات داخل كشور نيز اين سخنان را عينا چاپ نموده است.) 18- نجفي. محمّد حسن. جواهر الكلام في شرح شرايع الاسلام ج 41 ص 159 دار الكتب الاسلامية، 1363. 19- مقدس اردبيلي - ملاّ احمد - مجمع الفائدة و البرهان في شرح ارشاد الاذهان، ج 12، ص 423، مؤسسة النشر الاسلامي، قم، چاپ اول 1414 هجري قمري و جواهر الكلام، ج 41، ص 162. 20- امام خميني، تحرير الوسيله، ج 2، ص 404، مسأله 2 و نجفي - جواهر الكلام - ج 41، ص 161. 21- نجفي - محمد حسن - جواهر الكلام، ج 41، ص 178. 22- عاملي - شيخ محمد - وسائل الشيعه، ج 27، كتاب الشهادات، باب 24، (ص 251 به بعد) حديث 4، 5، 7، 11. 23- همان منبع، حديث 1. 24- نجفي، جواهر الكلام، ج 41، ص 162. 25- مقدس اردبيلي، مجمع الفائدة والبرهان في شرح ارشاد الاذهان، ج 12، ص 424. 27- نجفي، جواهر الكلام، ج 41، ص 1555 و 156. 28- تحرير الوسيله، ج 2، ص 416، مسأله 9. 29- نجفي، جواهر الكلام، ج 41، ص 304. 31- همان منبع، ص 432 و 433. 32- سوره بقره/ 282. 34- طوسي - شيخ ابو جعفر - التبيان في تفسير القرآن، ج 2، ص 373، دار احياء التراث العربي، بيروت. 35- فيض كاشاني - ملا محسن - الصافي في تفسير القرآن، ج 1 ص 235 اسلاميه، چاپ ششم، 1362. 36- عاملي - شيخ محمد - وسائل الشيعه، ج 27، كتاب الشهادات، باب 16، حديث 1. 37- طبرسي - شيخ ابو علي - مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص 398، مكتبة آية الله العظمي مرعشي، قم، 1403 هجري قمري، ص 335. 38- التاويلات، (ترجمه ذكتر مهدي كي نيا) روانشناسي قضايي، ج 1، ص 275، نشر مجد، تهران، چاپ اول 1374. 39- ريتا آتكين سون، ريچارد آتكين سون و ارنست هيلگارد، (ترجمه دكتر حسن مرندي) درآمدي بر روانشناسي، ج 1، ص 285 و 286، مركز نشر دانشگاهي تهران، چاپ اول 1368. 40- نرمان . ل. مان (ترجمه محمود صناعي) اصول روانشناسي، ص 261، نشر انديشه، چاپ پنجم، اسفند 1346. 41- ژان. ث. فيلو (ترجمه اسحاق لاله زاري) حافظه، ص 86 و 91، انتشارات كتابهاي سيمرغ. 42- ارنست جونز، دالبي يز (ترجمه هاشم رضي) اصول روانكاوي، ص 266 267.، انتشارات كاوه، 1342. 43- علامه طباطبايي - سيد محمد حسين - الميزان في تفسير القرآن (عربي) ج 2، ص 278، دار الكتب الاسلامية، تهران، چاپ دوم 1394 هجري قمري. 44- ك. پلاتونف (ترجمه رضا همراه) روانشناسي هوش، ص 185، مؤسسه مطبوعاتي عطائي تهران، چاپ دوم، 1363. 45- مقدس اردبيلي - ملا احمد - مجمع الفائدة والبرهان في شرح ارشاد الاذهان، ج 12، ص 297. 46- همان منبع، ص 433. 47- نجفي، جواهر الكلام، ج 41، ص 169. 48- همان منبع، ص 167 168.. 49- شيخ طوسي - ابو جعفر - المبسوط في فقة الامامية، ج 8، ص 174، المكتبة المرتضوية، 1351. 50- عودة - عبد القادر - التشريع الجنائي الاسلامي ج 2 ص 319 مؤسسة الرسالة بيروت چاپ سيزدهم 1415 ه .ق. 51- نجفي، جواهر الكلام، ج 40، ص 274 و ج 41 ص 165 و 167. 52- سوره طلاق/ 1. 53- وسائل الشيعه ج 27 باب 24 احاديث شماره: 1، 2، 3، 6، 7، 11، 14، 19، 21، 24، 33، 34، 35، 39، 40، 46، 47، 48. 54- همان منبع، احاديث شماره: 4، 8، 9، 32. 56- مقدس اردبيلي، مجمع الفائدة والبرهان، ج 12، صفحات: 425، 428، 430، 436. 57- همان منبع، ص 431. 58- همان منبع، ص 480. 59- العاملي الجبعي زين الدين (شهيد ثاني) - مسالك الافهام في شرح شرايع الاسلام - كتاب الشهادات ص:413. انتشارات بصيرتي - قم 60- كاتوزيان - ناصر - مقدمه علم حقوق، ص 267، بهنشر، چاپ سيزدهم 1370. 61- امامي - سيد حسن - ادله اثبات دعوي، ص 187. 62- نجفي، جواهر الكلام، ج 40، ص 107 و ج 41 ص 8. 63- همان منبع، ج 41، ص 7. 64- غروي اصفهاني - شيخ محمد حسين - حاشية المكاسب، ص 9، مجمع الذخائر الاسلامية، قم. 65- مصباح يزدي - محمد تقي - حقوق و سياست در قرآن، ص 26، مؤسسه امام خميني، چاپ اول، زمستان 77. 66- كاتوزيان - ناصر - مقدمه علم حقوق، ص 266. 67- جعفري لنگرودي - محمد جعفر - ترمينولوژي حقوق، ص 216. 68- سنهوري - عبدالرزاق - مصادر الحق في الفقه الاسلامي، ج 1، ص 9، دار الفكر، 54 1953.. 70- امامي - سيد حسن - حقوق مدني، ج 4، ص 11، كتابفروشي اسلامية، تهران، چاپ ششم 1370. 71- كاتوزيان، مقدمه علم حقوق، ص 270. 73- كاتوزيان، مقدمه علم حقوق، ص 269. 74- همان منبع، مقدمه علم حقوق، ص 267، پاورقي شماه 2. 75- امام خميني (رض)، كتاب البيع، ج 2، ص 27، موسسه اسماعيليان، چاپ چهارم 1410 هجري قمري. 76- خويي - سيد ابوالقاسم - مصباح الفقاهة، ج 2، ص 39. 77- غروي اصفهاني - شيخ محمد حسين - حاشية المكاسب، ص 13. 78- علامه حلي - حسن بن يوسف - مختلف الشيعه في احكام الشريعة، ج 8، ص 523 521.، دفتر تبليغات اسلامي، قم، چاپ اول 1417 هجري قمري ... و نجفي، جواهر الكلام، ج 41، ص 180. 79- نجفي، جواهر الكلام، ج 41، ص 183 و 187. 80- همان منبع، ص 181. 81- امام خميني (رض)، تحرير الوسيلة، ج 2، ص 402، مسأله 8. 82- نجفي، جواهر الكلام، ج 40، ص 54 53.. 83- شيخ طوسي - ابو جعفر - المبسوط، ج 8، ص 85. 84- نجفي، جواهر الكلام، ج 41، ص 64 و امام خميني (رض)، تحرير الوسيلة، ج 2، ص 401. 85- Blair j.kolasa - Beradie Meyer - "legal systems" P. 134 & 272. - Pretice - Hall, ic., Eglewood cliffs, Newjersey 07632 1978.. 86- Norma S. Goldeberg, "Caseotes legal Briefs - iteratioal law", P. 66, caseotes publishig Co. ic. 87- التاويلات (ترجمه دكتر مهدي كي نيا) روانشناسي قضايي، ج 1، ص 278 رأي شماره: (9755. 2 1957. و J.C.P) 88- نجفي، جواهر الكلام، ج 41، ص 253. 89- مقدس اردبيلي، مجمع الفائدة والبرهان، ج 12، ص 221. 90- نجفي، جواهر الكلام، ج 40، ص 129. 91- امام خميني (رض)، تحرير الوسيلة، ج 2، ص 379، مسأله 10. 92- همان منبع، ص 106. 93- نجفي، جواهر الكلام، ج 41، ص 106. 94- شيخ طوسي - ابوجعفر - المبسوط، ج 8، ص 164. 95- نجفي، جواهر الكلام، ج 41، ص 230. 97- البته اين اصطلاح در حال حاضر در حقوق كشورهاي غربي اعم است از شهادت دروغ و يا هرگونه اظهارات دروغ حتي توسط متّهم نزد مقامات دولتي.
98-Kolasa, Meyer, "Legal systems", P. 258.
99- السيوري - مقداد - التنقيح الرائع لمختصر الشرائع، ج 4، ص 321، انتشارات كتابخانه آيت الله مرعشي نجفي، قم، چاپ اول 1404. 100- نجفي، جواهر الكلام، ج 41، ص 221. 101- همان منبع، ص 225. 102- با توجه به شرط حضور شاهد در اجراء برخي از مجازاتها مانند حدّ رجم در زنا. (ماده 107 و 99 ق.م.ا.) 103- نجفي، جواهر الكلام، ج 40، ص 518. 104- دكتر آشوري - محمد - آيين دادرسي كيفري، جلد 1، ص 30، انتشارات سمت، تهران، چاپ دوم 1376. 105- عبادي - شيرين - نشريه «ايران» (چاپ خارج)، شماره 3، ص 18 106- نجفي، جواهر الكلام، ج 40، ص 92.