یک منبع با ارزش در باب سیاست اسلامی نسخه متنی

و چون خاندان سمعاني در خراسان منشأ و منبع علوم ديني و مهبط و مغرس كرامت و فضل يزداني است و همواره صدر و مسند علم و فتواي آن به عالمي متبحّر و صاحب رياستي از آن خاندان به انواع علوم و آداب از اقران و اكفا متفرّد و آراسته بودست و اجل امام زاهد تاج الاسلام قوام الدين ابوسعد عبدالكريم بن محمد بن منصور السمعاني ـ ادام اللّه تأييده ـ كه واسطه عقد آن خاندان است و انوار و آثار آداب و علوم او در اقطار آفاق شايع و منتشر و پدر خويش را… خلفي صدق و وارثي مستحق… رأي چنان اقتضا كرد كه معتمدان را فرستاديم و بر سبيل اعزاز و اكرام به استحضار او مثال داديم و به تفويض منصب آبا و اجداد و مزين گردانيدن محراب و منبر و اعمال ديني كه به حق ارث و قضيت استحقاق اوراست به مكان او موعود فرموديم.

سلطان در عين اعتقاد به حفظ برخي از حقوق موروثي, ضمانت نكرده است كه اگر از فرزندي خطا سرزد, باز كار پدر را در دستان وي باقي گذارد. در حكمي كه درباره عمل جرجان صادر شده, به تفصيل در اين باره صحبت شده و از جمله چنين آمده است:

يكي از كاردانان و بركشيدگان و برآوردگان ما امير محمد يول ابه بود كه چون ولايت جرجان به ايالت او تفويض كرديم, در خدمت ما و رعايت رعايا و اظهار حصافت و حسن سيرت و سريرت برجاده رشاد رفت. لاجرم فاتحه و خاتمه كار او به خير و خوبي گذشت… و از جهت آن كه از عادت ستوده ما آن است كه حقوق گذشتگان درباره ماندگان رعايت فرماييم… منصب او به فرزندش حسن ارزاني داشتيم و او را به انواع مواهب و عوايد اختصاص فرموديم… يك چند درين شعار مي بود و از خويشتن رشدي همي نمود و به مزيد عنايت و عاطفت مخصوص مي گشت تا آن وقت كه خويشتن را بسطتي و ثروتي ديد, زيادت از آن كه همت و رتبت او بدان مي رسيد مغرور گشت و عنان طغيان به دست شيطان داد….27

شورش اين شخص سبب شد تا سنجر خود براي آرام كردن اوضاع به آن سامان سفر كند. پس از آن شخصي از خاندان سلجوقي را كه با تعبير (فرزندي كه از جوهر مطهر سلجوقي پسنديده ترين سلاله و گزيده ترين ثمره است و پرورش يافته در كنار ما يافتست و به اخلاق ما متخلّق و متأدّب شده) وصف كرده, به حكومت آن ناحيه گمارده است.

در ارتباط با اصيل بودن خاندان ها, نكته ديگري نيز در دوره سلجوقي مورد توجه بوده است. در واقع, بسياري از خاندان ها در ميان مردم محبوبيت داشتند و بركنار كردن آن ها, موقعيت سلطنت را در آن مناطق سست مي كرده و حتي احتمال شورش نيز وجود داشته است. درباره مازندران آمده است:

خاندان رياست به مازندران, خانداني است كه ذكر بزرگواري آن در اقاليم عالم منتشر شدست و اخبار شرف و قدمت و وفور حرمت در اقطار جهان شرقا و غربا مستفيض گشته و هر يك از افاضل و اماثل آن خاندان در عهد خويش بر معاصران همان فضيلت مقدّم داشتست… و از اين جهت دل ها بر ولا و محبت او منطبق گشتست و زبان ها به ثنا و محمدت او منطلق شده….28

در اين زمينه, انتخاب سادات, همواره مورد توجه بوده و به عنوان يك امتياز از آن در حكم ياد مي شده است. البته در مورد نقابت سادات كه كسي جز از اين خاندان برگزيده نمي شده; اما جز آن نيز, سيد بودن يك ويژگي قابل ذكر بوده است. از جمله درباره منصب تدريس در بلخ درباره فرد منتخب امام سيد ظهير الدين آمده است:

…وچون از شجره نبوت و دوحه رسالت شاخي يافته شود از فيض الهي بهره لطف مستوفي يافته و به حلي و حلل ازهار و انوار علوم و آداب و لباب الباب متحلي شده و به نفحات نسيم صنع ايزدي متعطر گشته…اعزاز و اجلال چنين دوحه رسالت و ثمره شجره نبوت بر كافه خلايق واجب و متعين باشد….92

درباره نقابت نيز معمولا توارث اصلي اساسي بوده و سلطان منصب مذكور را به طور نسل اندر نسل, به افراد يك خاندان مي سپرده است. درباره سيد اجل مرتضي جمال الدين ابوالحسن العلوي آمده است:

نقابت سادات گرگان و دهستان و استرآباد و ديگر مواضع كه بدين بلاد مضاف و منسوب است و اين منصب به حق الارث سيدا عن سيد و كابرا عن كابر به جمال الدين رسيدست, به وي ارزاني فرموديم.03

البته بايد توجه داشت كه در دوره سلجوقيان, بسياري از بردگان ترك كه از ماوراءالنهر يا تركستان به خدمت گرفته شدند, به مرور مناصب عالي يافتند. اين مسئله درباره كساني چون اينانج حاكم ري يا ايلدگز حاكم آذربايجان صادق است. لذاست كه سنجر در يكي از اين فرامين با اشاره به امير قماج مي نويسد كه (اگرچه از عداد مماليك بود, همت ملوك داشت و از اين جهت قسيم و سهيم ملك و دولت گشت و نهالي بود بر چمن ملك نشو و نما يافته بل هلالي از افق آسمان ما تافته).13

انتخاب افراد با تجربه دركار, يكي از اصولي است كه در كنار اصالت خانوادگي, مورد توجه بوده است. در اين زمينه, در انتخاب رئيس سرخس كه به نجم الدين رئيس الشرق رسيده آمده است:

… و از اين جهت خواهيم كه رئيس و مقدم متبوع ايشان آن كس باشد كه انتساب به خاندان قديم دارد و در ممارست و ملابست كارهاي خطير مهذّب و مجرّب گشته باشد و حلوّ و مرّ ايام چشيده و رخاء و شدت و راحت و مشقّت روزگار ديده و كشيده و عهد شباب در مختلفات احوال گذرانيده و به حد كهولت رسانيده.23

انتخاب افراد مجرّب, براي مراكز مهم تر, از نكاتي است كه در برخي از فرامين, مورد تأكيد قرار گرفته است. از جمله درباره شهر مرو كه تخت گاه سلجوقيان بوده, درست با تأكيد بر همين نكته, آمده است:

چون خطه مرو سرير ملك و مركز رايت دولت و مهبط وفود و تأييد و نصرت است بر خاندان سلجوقي… هر مهمي كه آن جا باشد به كساني تفويض فرماييم كه از ثقات و كفاة ديوان كه بر اقران و اكفا فضيلت تقدم دارند… و در تضاعيف تصاريف روزگار مجرب و مهذب شده و بر دقايق امور معاملات وقوف تمام يافته و بر محك اختيار پسنده عيار آمده….33

برآمدن افراد در تشكيلات اداري و لشكري, و طي كردن مراتب و درجات پيشرفت, زمينه ترقي آن ها به مقامات بالاتر است. اين كار مي تواند محك امتحاني براي شناخت لياقت افراد باشد. در يك مورد كه باز مربوط به مرو است, آمده است:

وهمواره چنان خواهيم كه زمام اعمال آن بقعه همايون در دست صاحبان تدبيري شهم متدبّر متيقظ باشد ملابست جلايل اعمال كرده و در تضاعيف و تصاريف روزگار محنك و مجرب شده و در مناصب مرقوق و منتصب گشته و بر محكّ امتحان در هر يك از آن پسنديده آمده و مستأهل و مستحق زيادت اعتماد نموده و مستعد رتبت و درجه بوده.43