یک منبع با ارزش در باب سیاست اسلامی نسخه متنی

تأليف اين قبيل آثار در دوره هاي بعد نيز ادامه داشت و چهار چوب آن ها هماني بود كه خواجه آن را ترسيم كرده بود. يكي از بهترين آن ها در دوره صفوي, كتاب روضة الانوار محقق سبزواري است كه در اواخر قرن يازدهم, با تتبع فراوان و توسعه اي قابل تقدير, هر آن چه را كه در اين زمينه وجود داشت, ضمن كتاب پرحجم خود ارائه كرد.

به همين قياس, مي توان درباره ابواب مفصلي كه در كتاب هاي دائرة المعارف تأليف شده در قرون نخست هجري, يعني پيش از سياست نامه, تأليف شده, سخن گفت. آثاري ادبي و دائرة المعارفي مانند كتاب عيون الاخبار ابن قتيبه كه فصلي مفصل تحت عنوان كتاب السلطان در آن آمده است. در آن جا نيز بيش از همه فلسفه و انديشه و فقه سياسي در قالب كلمات قصار و داستان هاي سياسي كوتاه از دولت هاي پيش از اسلام و بعد از آن, مورد توجه قرار گرفته است.

در اين زمينه, معدود كارهاي انديشه اي قابل توجه نيز وجود دارد كه بيش از همه در ميان آثار فلاسفه بزرگي مانند فارابي ديده مي شود. تأملات اين قبيل افراد در آثاري كه بايد از آن ها تحت عنوان متون فلسفي سياست ياد كرد, بسيار ارجمند است; جز آن كه آنان نيز, به نوعي تحت تأثير ميراث فكري ـ سياسي يوناني قرار دارند كه به طور ناقص به زبان عربي درآمده بود. بخش قابل توجهي از آن مطالب را خواجه نصير در كتاب اخلاق ناصري خود ارائه كرد.

هرچه در تمدن اسلامي جلوتر بياييم, اين مطالب رنگ اخلاقي و ديني بيشتري به خود مي گيرد; اما از نظر اصول فكري و نوآوري هاي مبتني بر اصول نخست, پيشرفت چنداني در آن ها ديده نمي شود; به ويژه كه تفكر در هر زمينه, از قرن هفتم به اين سو, كندتر و كندتر شد تا آن كه حتي متون ارجمندي كه تا آن زمان نگاشته شده بود, يا در تاريخ گم شد يا آن چنان گرد و غباري بر آن نشست كه برخي از آن ها, در چند دهه اخير به تازگي مورد توجه قرار گرفته است; يعني طي چند قرن, حتي كسي با آن ها برخورد نداشته است!

در اين جا بايد از متون فقهي نيز ياد كرد كه در مبحث خلافت و امامت, يا به عبارت ديگر باب مربوط به احكام سلطانيه, حجم زيادي از مطالب ديني ـ سياسي ارائه شده است. بسياري از آن چه در اين ابواب آمده ـ و بيشتر آن ها در متون فقهي مستقل يا مشتمل از اهل سنت است ـ برگرفته از تجربه عملي خلافت در طول چندين قرن است. تطور در دستگاه خلافت, مسائل و نكاتي را پديد آورد; مسائلي كه به مرور زمان كه رنگ كهنگي بر آن مي نشست به صورت اصول و فروع ديني در مي آمد. در كنار آن, البته به آيات و احاديثي هم استناد مي شد. نگرش حاكم بر اين كتاب ها, تقويت پايگاه خلافت و توجيه پيدايش و حضور سلطنت هايي بود كه زير سايه خليفه, به طور مستقل در بلاد مختلف اسلامي حكمراني مي كردند.

همين بحث در منابع شيعه, بيشتر در كتاب هاي كلامي مربوط به امامت عرضه شد. دليل اين امر هر چه بود, بحث شكل مناظره اي به خود گرفت و بيشتر به قصد انكار مشروعيت خلافت خلفاي سني و اثبات امامت منصوص اميرمؤمنان و فرزندان ايشان, مطالب تحرير شد. شايد به همين دليل, منابع فقهي شيعه, از بحث مستقل درباره امامت و مسائل مربوط به آن, حتي در زمينه هايي كه كاملا فقهي بود, تهي ماند. با اين حال, به طور پراكنده, در مباحثي از فقه كه به نوعي به حكومت و دولت مربوط مي شد, مسائلي در اين باب آمده است.

در زمينه سياست, در مجموعه تمدن اسلامي, تجربه هاي عملي كه در قالب همان داستان هاي تاريخي ـ مشابه آن چه نمونه اش را در سياست نامه خواجه نظام الملك اشاره كرديم ـ آمده, بسيار اهميت دارد. اين تجربه ها, به طور عمده در تاريخ زندگي وزيران آمده است. در نظام سياسي خلافت و سلطنت هاي اسلامي, هميشه در كنار خليفه, وزيري وجود داشت كه از نظر اجرايي, عمده كارها به رأي و نظر وي به انجام مي رسيد. وي در رأس يك سازمان گسترده اداري و لشكري مي كوشيد تا بهترين راه حل ها را برگزيده و در كنار حفظ سلطنت كه مهم ترين رسالت او بود, كارهاي مردم را سامان بخشد. تجربه وزيران, از اين زاويه, براي خود سلطان بسيار مهم تر و قابل توجه تر بود. مجموعه اي از اين تجارب در كتاب هايي آمده كه تحت عنوان آثار الوزراء يا تاريخ الوزراء يا الوزراء والكتاب و مانند آن ها نام گذاري شده است.

افزون بر اين آثار, تجربه هاي عملي آن ها كه به معناي دقيق كلمه, بازتاب افكار و انديشه هاي سياسي كلي و جزئي (جزئي به معناي روزمره) آن هاست, در كتاب هاي تاريخي آمده كه بايد فراهم شود. وزراي بزرگي كه در دنياي اسلام شناخته شده هستند, نمي توانسته اند بدون داشتن يك انديشه قوي و نيرومند, به آن چنان شهرتي دست يابند.

براي شناخت بيشتر تفكرات سياسي مسلمانان لازم است تا تجارب دولت هاي اسلامي در دوران هاي مختلف تاريخي به صورت تئوريك مورد بررسي و كاوش قرار گيرد.