اين مكان مَضجع عدّه اي از حاملان وحي و پيامبران الهي است و تقدير چنان بود كه اين بيت، حجر گردد و با در آغوش كشيدن كالبد تني چند از رادمردان متّصل به رشته وحي، از نو منشأ نور و هدايت شود، و عنوان «آيت پرودگاري» به خود گيرد، و تلؤلؤ نور گوهرش، عالمي را فرا گيرد. در آخر روايتي كه شيخ كليني ـ ره ـ به سندش از معاوية بن عمار، از حضرت امام صادق ـ عليه السلام ـ درباره حجر اسماعيل نقل كرده، چنين آورده است:«...فيه قبور الأنبياء»;3 «در ميان آن قبور پيامبران است».از پيامبراني كه احتمال دفنشان در حجر اسماعيل داده شده، حضرت هود ـ ع ـ است. البته علامه مجلسي پس از ذكر اين مطلب، اقوال ديگر محل دفن آن حضرت را كه عبارت از حضرموت ويا نجف اشرف، در نزديكي مرقد مطهر اميرالمؤمنين ـ عليه السلام ـ را ذكر كرده و آنگاه بصورتي جمع مي نمايد4.
2 ـ مادر اسماعيل
اسماعيل مادر زجر ديده خود را در بيت خود دفن كرد، و به خاطر شدت علاقه اي كه به او داشت، قبر مادر را بگونه اي ساخت كه زير پاي مردم واقع نگردد. شيخ صدوق ـ عليه الرحمه ـ به اسنادش از ابوبكر حضرمي از امام صادق ـ عليه السلام ـ نقل كرده است. «انّ اسماعيل دفن امّه في الحجر و جعله عالياً، وجعل عليها حائطا لئلا يوطأ قبرها»5.«اسماعيل مادر خود را در حجر دفن كرد، وآن را بالا آورد و بر دور آن ديوار قرار داد تا زير پاي قرار نگيرد».همين مضمون نيز در روايت معاوية بن عمار6 كه شيخ كليني آن را نقل كرده، و در نقل راوندي7، و نيز روايت ديگر شيخ صدوق8 با اختلافي اندك ـ در تعبير ـ آمده است. عده زيادي از موّرخين; از جمله ابن هشام در سيره خود تصريح به دفن مادر اسماعيل در حجر كرده اند9.بر حسب نقل ابن سعد، اسماعيل به هنگام مرگ مادر، جواني بيست ساله بود و مادرش در سن نود سالگي وفات يافت.10
3 ـ اسماعيل
مشيت الهي بر آن قرار گرفت كه سرانجام مضجع اسماعيل در كنار بيت خدا قرار گيرد، و خانه او مدفن وي گردد و در جوار مادر رنج كشيده اش بيارمد. دفن اسماعيل در حجر، مشهور و بلكه از مسلّمات تاريخ است كه در جوامع روايي و كتب تاريخي و برخي تفاسير بدان تصريح شده است، از جمله:شيخ كليني ـ ره ـ بسندش از مفضل بن عمر، از امام صادق ـ عليه السلام ـ روايت كرده است: «الحجر بيت اسماعيل وفيه قبر هاجر و قبر اسماعيل»11; حجر خانه اسماعيل است و در آن قبر هاجر و قبر اسماعيل قرار دارد.صاحب وسائل به نقل از «علل الشرائع» از امام صادق ـ عليه السلام ـ نقل كرده است: «...وتوفي اسماعيل بعده و هو ابن ثلاثين و مأة سنة، فدفن في الحجر مع امّه»12; «اسماعيل بعد از او (ابراهيم) در سن يكصد و سي سالگي وفات يافت و در جوار مادرش در حجر دفن شد.»قطب الدين راوندي ـ ره ـ نيز روايت كرده است: «... ودفن بالحجر مع امّه»13; «...و اسماعيل با مادرش در حجر دفن گرديد.»و از مورخين نيز ابن سعد به نقل از ابوجهم به حذيفة بن غانم14، و ابن هشام در سيره خود15همين مضمون را نقل نموده اند.ابن سعد به اسنادش از اسحاق بن عبداللّه بن ابي فروه نقل مي كند كه قبر هيچ يك از پيامبران به جز سه تن از آنان، دانسته نيست : 1 ـ قبر اسماعيل كه در زير ناودان (حجر) ما بين ركن و بيت است ، 2 ـ قبر هود ، 3 ـ قبر رسول خدا ــ صلي الله عليه و آله ــ16. گرچه حصر اين نقل، خالي از اشكال نيست، ولي بر اساس آن معلوم مي شود كه اسماعيل از پيامبران انگشت شماري است كه موقعيت قبر او مشخص و معلوم است.از طيبي در شرح مشكوة، در مورد جواز خواندن نماز در كنار قبور صلحا، بخاطر برخورداري از عنايت الهي چنين استدلالي نقل شده است: «الا يري ان مرقد اسماعيل في الحجر في المسجد الحرام والصلاة فيه أفضل»17; «مگر ملاحظه نمي شود كه قبر اسماعيل در حجر داخل مسجد الحرام است، و نماز در آن برتر از جاي ديگر است.»قرطبي از ابن عباس روايت كرده است كه قبر اسماعيل در ميان حجر و قبر شعيب مقابل حجرالأسود است18.در «شفاء الغرام» نيز، از ابن اسحاق، دفن اسماعيل در حجر نقل شده است19.در «اخبار مكه» بعد از نقل مطلبي پيرامون «فضيلت حجر» مي نويسد:«وفي ذلك الموضع توفي. قال خالد فيرون ان ذلك الموضع ما بين الميزاب الي باب الحجر الغربي فيه قبره»20; « او (اسماعيل) در آن مكان (حجر) وفات يافت. خالد مي گويد: آن مكان، بين ناودان تا در غربي حجر است و قبر وي در آن قرار دارد، آنگاه به مسأله حفر حجر توسط ابن زبير به هنگام بازسازي كعبه اشاره مي كند و مي نويسد: در حين حفاري حجر، به يك سنگ سبز برمي خورند، هيچ يك از قريش نمي دانند كه آن چيست، عبدالله بن صفوان به ابن زبير مي گويد: اين قبر اسماعيل است، مواظب باش كه اين سنگ را از جاي خود حركت ندهي، و ابن زبير چنان كرد21.همچنين در اين كتاب، از ابن اسحاق مطلبي مبني بر وجود قبر اسماعيل و مادرش در حجر نقل شده است22.با توجه به مطالب نقل شده، معلوم مي شود آنچه را كه مسعودي در «مروج الذهب» آورده، خالي از ضعف نيست. او مي نويسد: «وكان عُمْر اسماعيل الي ان قبضه اللّه اليه مأة سنة و سبعاً و ثلاثين سنة، و دفن بالمسجد الحرام في الموضع الذي كان فيه الحَجَر الأسود»23.«سن اسماعيل به هنگام قبض روح، يكصد و سي و هفت سال بود، و در مسجد الحرام در جايي كه حجر الأسود در آن بود، دفن شد».اين ترجمه، بنا بر ناقصه بودن «كان» است. احتمال تصحيف و زيادتي كلمه «اسود» علاوه بر آن كه مشكل را حل نمي كند، با ملاحظه نسخ متعدد كتاب مردود است، البته اگر دليلي بيابيم كه به هنگام بناي كعبه، حجرالأسود در محل حجر اسماعيل مدفون بود، و پس از استخراج آن توسط ابراهيم، در ركن اسود (شرقي) قرار داده شد اختلافي بين كلام مسعودي با ديگران به وجود نمي آمد; چه آن كه در آن صورت معناي كلام وي اينگونه مي شد: «اسماعيل در همان جايي كه قبلا حجر الأسود بود ـ يعني حِجْر ـ دفن گرديد» ليكن دليلي بر اين سخن يافت نشد، در اين مورد آنچه كه از روايات استفاده مي شود، دو امر است:1 ـ بر طبق نقل از علل الشرائع از اميرالمؤمنين ـ عليه السلام ـ ابراهيم بواسطه وحي الهي و با كمك فرزندش اسماعيل، حجرالاسود را از كوه ابو قبيس استخراج كرد.242 ـ بر حسب نقل تفسير علي بن ابراهيم قمي، اسماعل حجرالأسود را از ذي طوي نقل داده و بعد از بالا رفن به آسمان، ابراهيم آن را اخذ كرد25. بنابراين، آن توجيه كار ساز نيست.و اگر «كان» را تامه بگيريم; همانگونه كه برخي از نسخه هاي مروج الذهب نيز اين احتمال را تقويت مي كند ـ معناي عبارت مسعودي چنين مي شود: «وي در آن جايي كه حجر الأسود است دفن گرديد». در جاي ديگر كتاب اينگونه آمده است:«فدفن في المسجد الحرام حيال الموضع الذي فيه الحجر الأسود»26 «او در نزديكي حجر الأسود دفن شد» و چون اين نقل با نصوص و شهرت مسلم مقابل معارض است قابل اعتنا نيست.سنّ اسماعيل را يكصد و بيست27، يكصد و سي28 و يكصد و سي و هفت سال29 گفته اند.
4 ـ دختران اسماعيل
تني چند از دختران اسماعيل ـ ع ـ از جمله كساني هستند كه در حجر اسماعيل به خاك سپرده شده اند. شيخ كليني از امام صادق ـ عليه السلام ـ روايت كرده است: «فدفن في الحجر ممّا يلي الركن الثالث عذاري بنات اسماعيل»30.«در حجر، نزديك ركن سوم (غربي) تني چند از دختران اسماعيل دفن شده اند.»
لطفا منتظر باشید ...
