مسأله شر از دیدگاه متکلمان نسخه متنی

1. آلام و ناگواريهايي كه خود انسان مسئول به وجود آمدن آن است. مثلاً شخصي با توجه كامل دست خود را مي‏سوزاند يا جرح و ضرري به خود وارد مي‏كند.

در اين قسم از شرور ظاهرا جاي مناقشه بين موافقان و مخالفان نيست و نقد و جرحي متوجه دين و آموزه‏هاي آن نمي‏شود تا متكلم دين در مقام دفع آن باشد.

2. آلام و ناملايمتهايي كه توسط انسانهايي كه مخلوق الهي هستند و با قدرت و تمكين او در حق ديگران انجام مي‏گيرد، مثلاً ظالمي به انسان ديگر جراحات وارد مي‏كند يا اموال او را غصب مي‏كند يا شخصي چون استالين و هيتلر عامل كشتار هزاران تن انسان مظلوم مي‏شود.

در اين قسم از شرور و آلام، متكلمان معتقدند: اصل انتصاف درست است كه مسئول مستقيم اين همه المها و مصيبتها خود انسان است، اما چون اين جنايتها با تمكين و قدرت خداوند صورت گرفته است خواه ناخواه خداوند نيز مسئول شناخته مي‏شود، لذا مي‏بايست داد مظلوم را از ظالم بستاند و حق را به حقدار برساند. خداوند عادل نيز يا در همين دنيا از مظلوم حمايت مي‏كند و ظالم را به قهر خويش مبتلا مي‏كند: يا اين كه هر دو را به روز رستاخيز حواله مي‏دهد كه از آن به اصل «انتصاف» تعبير مي‏شود كه در اينجا به بعض ديدگاههاي متكلمان اشاره مي‏شود:

قاضي عبدالجبار:

«خداوند در قيامت داد مظلوم را از ظالم مي‏ستاند».2

ابي نوبخت:

«خداوند بخاطر تمكين و اعطاي قدرت به ظالم ضامن انتصاف است نه عوض»3

سيد مرتضي:

«خداوند متعال بخاطر تمكين آلام و مضارّ ضامن انتصاف است».4

اما اين كه دادخواهي چگونه صورت خواهد گرفت، متكلمان اقوال مختلفي در اين زمينه دارند. بعضي معتقدند: خداوند ثواب و حسنات ظالم را به مظلوم اعطا و سيّئات و كيفر مظلوم را به ظالم منتقل مي‏كند. يا اين كه خداوند خودش به اندازه‏اي به مظلوم ثواب و اجر اعطا مي‏كند كه نه تنها ظلمي كه به او در دنيا وارد شده جبران مي‏شود بلكه از او راضي و خشنود نيز مي‏شود.

متكلمان در اين مقوله مباحث بسيار گسترده و ژرفي را دارند و شعاع آن را به حقوق و آلامي كه بر حيوانات وارد مي‏شود نيز كشانده‏اند. كه طرح آن در اين مختصر نمي‏گنجد، به هر حال قاطبه متكلمان اسلامي بر جبران حق مظلوم و شخص متألم و مبتلا به شرور و آلام تأكيد و اتفاق نظر دارند.

3. المها و مصيبتهايي كه پيامد قوانين طبيعت و مستند به خداوند است. مثلاً كسي در اثر زمين لرزه يا دريا يا سقوط از مكان مرتفعي جان خود را از دست مي‏دهد يا دچار جراحات و آلامي مي‏شود يا اين كه خداوند متعال به طور مستقيم به خاطر عللي چون امتحان بلايا و مصيبتهايي بر انسانها وارد مي‏كند.

در اين قسم از شرور و آلام كه واسطه‏اي بين ألم و خداوند نيست، متكلمان اسلامي به طريق اولي قايل به جبران هستند و معتقدند كه خداوند مي‏بايست در مقابل اين همه دردها و آلامي كه متوجه انسانها مي‏شود، در دنيا يا آخرت به اندازه‏اي جزا و پاداش اعطا كند تا آلام جبران گردد. و از اين اصل در اصطلاح كلامي به «عوض» يا «اعواض» تعبير مي‏شود.