پیوند دین و حکومت در اندیشه مسلمانان نسخه متنی

(هرگاه حكم شرعى در مساله اى موجود نباشد قاضى به مقتضاى عرف حكم خود را صادر مى كند و چنانچه حكم عرفى موجود نباشد احكام به مقتضاى قوانين اسلامى صادر مى گردد و چنانچه حكم اسلامى موجود نبود به مقتضاى قانون طبيعى و قواعد عدالت خواهدبود.)84

متاسفانه روش قانونگذارى مصر سرمشق ديگر كشورهاى عربى قرار گرفت و در قانونهاى مدنى ليبى و سوريه و عراق فقه اسلامى در مرتبه فروتر از جايگاه اصلى خود قرار گرفت. گام بلندتر در جدا كردن دين از سياست الغاى خلافت در تركيه

در اواخر قرن نوزده ميلادى بود. دولت ششصدساله عثمانى از آغازتاسيس خود را حكومت دينى مى شمرد و باشعار حاكميت اسلامى حق حاكميت بر همه مسلمانان را از آنِ خود مى دانست. پس از شكست عثمانى در جنگ اول جهانى گروهى از تركان جوان به رهبرى مصطفى كمال تلاشهاى دامنه دارى را براى الغاى خلافت آغاز كردند. هدف نخست آنان جدا كردن سلطنت از خلافت و سپس تبديل سلطنت به جمهورى بود. نظريه پردازان جديد ترك براى ايجاد زمينه فرهنگى الغاى خلافت چنين استدلال مى كردند كه حكومت نهادى انتفاعى است و از جانب خداوند دستور ويژه اى براى حكومت صادر نشده است و نهادهاى سياسى سنتى كه در گذشته تاريخ اسلام در ميان مردم رواج داشته اند مقدس نيستند و پيروى ازآنها بر مردم لازم نيست.

مصطفى كمال بر روش خود چنين استدلال مى كرد:

(پيغمبر ما به صحابه خود دستور داده است كه ملتهاى جهان را به دين اسلام درآورند و فرمان نداده است كه براى اين ملتها حكومت برقرار كنند.)85

اين گروه در ابتدا با نمونه آوردن از تاريخ اسلام و سيره خلفا بيش تر بر دست برداشتن دولت عثمانى از ديگر سرزمينها و مسلمانان تاكيد داشت ولى كم كم هويت خود را آشكار ساخت و دين و دولت رو در روى يكديگر قرار داد و با حمله به دين دين را ضعيف و از صحنه به در كرد. آتاتورك كه با تمدن غربى آشنا و در سفرهاى اروپايى دلباخته آن شده بود با استفاده از موقعيتى كه پيدا كرده بود به خاطر پيروزى بر يونان و پشتيبانيهايى كه مى شد از ناسيوناليستهاى عرب و دولتهاى غربى و از همه مهم تر فساد دولت عبدالحميد و ناتوانى آنان در اداره جامعه توانست دولت مذهبى عثمانى را بر اندازد و حكومتى به سبك دولتهاى غربى در آسياى صغير پى افكند.

(او… تعطيل همه مكتب خانه ها

و مدارس كشور را كه عمدتا زير نظر روحانيون و يا توسط آنها اداره مى شد اعلام داشت و مدارس غير مذهبى تاسيس كرد. به جاى قوانين فقه اسلامى قوانين مدنى و جزايى تازه اى بر پايه نظامهاى اروپايى وضع كرد…. حروف لاتين را به جاى حروف عربي… متداول ساخت… مصطفى كمال همچنين برنامه گسترده اى به منظور پژوهش در باب زبان و تاريخ كهن تركيه آغاز كرد و كوشيد پيوندهاى ملى را در جامعه ترك جانشين پيوندهاى دينى سازد.)86

امام امّت پيروزى مذهب ستيزان را در تركيه معلول غرب گرايى و بيگانه شدن سردمداران تركيه با تاريخِ و فرهنگ گذشته خود مى شمرد و در جاى جاى سخنان خود تاكيد مى كند كه هدايت كننده اصلى آتاتورك در مبارزه با مذهب غربيان بودند. مجد و عظمت مسلمانان كه در سايه قدرت دولت عثمانى ايجاد شده بود و تا شرق و غرب گسترش يافته بود و كسى در جهان حريف و ميدان دار او نبود براى اروپائيان ناگوار بود. آنان با تجزيه تركيه و روى كار آوردن دولتى دين ستيز از مسلمانان انتقام گرفتند و عظمت و شوكت آنان را از ميان بردند و به هدفهاى فرهنگى و اقتصادى كه قرنها در انتظار آن بودند رسيدند.87

(كوشش كرده اند غربى ها كه ما را از خودمان بيخود كنند ما را از ميان تهى كنند. به ما اين طور بفهمانند كه خودتان هيچ نيستيد و هر چه هست غرب است و بايد رو به غرب بايستيد. آتاتورك در تركيه (من مجسمه او را ديدم) دستش اين طور بالا بود. گفتند: او دست خود را بالا گرفته رو به غرب كه بايد همه چيز ما غربى بشود.)87

نخستين نشانه هاى جدايى دين و سياست در ايران را بايست پس از

جنگهاى ايران و روس جست وجو كرد. پس از شكست ايران از روسيه تزار دولت قاجار براى برآوردن نيازهاى فنى و نظامى دست نياز به سوى غرب دراز كرد و رفت و آمدهاى فرهنگى و سياسى ميان ايران و اروپا فزونى گرفت.89 فاصله گرفتن تدريجى و كم مهر شدن دولت به دين و روحانيت نيتجه پيوند روبه رشد ايران و اروپا بود.