مفهوم آزادی از دیدگاه مسلمانان نسخه متنی

167ـ به صفحات 181 و 182 مراجعه كنيد.

168ـ ديوان ج2 ص117. هم چنين براى ملاحظه تشبيه به كار رفته به كتاب (تاريخ جهانگشاى) نوشته جوينى ترجمه بويل (Boyle) (منچستر: 1958) ص225 مراجعه كنيد.

169ـ غزالى احياء ج2 ص217 ج3 ص309 ج4 ص369 و 422.

170ـ مبشّر بن فاتك مختار الحكم فصل گفتارهاى ناشناخته. شماره 39 (بر طبق ويرايشى كه نويسنده انجام داده است) و ص327 از چاپ جديدش توسط بدوى (مادريد: 1377/1958).

171ـ به طور كلى تعيين زمان شروع بيگارى در گذشته به خاطر اطلاع ناچيز در مورد منابع بسيار مشكل است.

هم چنين اين كه تا چه اندازه سربازگيرى براى خدمت نظامى در قرون وسطا را بايد به عنوان تجاوزى به آزادى فردى دانست مبهم باقى مانده است. موقعيت بيگارى و كارگر مزدور آن طور كه در كشورهاى اسلامى در دوران مدرن ملاحظه مى شود هيچ مدرك معتبرى را نسبت به موقعيت دوران گذشته ارائه نمى دهد.

172ـ ترجمه جمله آخر از ترجمه قرآن اثر بل (Bell) ج2 ص493 (ادينبارو: 39 ـ 1937) گرفته شده است. مفهوم كنايى فنّى بيگارى كه واژه (سُخرى) به دست مى دهد تا كنون قابل اجرا نبوده است. ابن خلدون (مقدمه ترجمه روزنتال ج2 ص329) اين عبارت را به عنوان مدركى براى نياز جامعه بشريت به طبقه بندى اجتماعى و تعاون ذكر كرده است. از اين رو وى از تفسير مشهور آيه توسط مفسّران قرآن تبعيت نموده است. هم چنين مراجعه كنيد به پاورقى شماره 8 همين فصل.

ممكن است گفته شود كه مى توان تسخير و مسخّر را به عنوان يكى از واژه هاى متضاد (اختيار) به كار برد تا از اين طريق رنگ اسلامى آشكارترى به مسئله اختيار داده شود. بنگريد به:

غزالى احياء ج4 ص214.

173ـ ابن كثير بدايه (قاهره: 58 ـ 1351/39 ـ 1932) ج1 ص263.

174ـ ابن كثير همان ج2 ص170.

175ـ يعقوبى تاريخ مصحّح هوتسما (Hontsma) (ليدن: 1883) ج2 ص276 و (نجف: 1358/1939) ج2 ص207.

176ـ مقدمه ترجمه روزنتال ج2 ص108.

177ـ بنگريد به:

E. Tyan Institutions du d oit pu lic musulman (Pa is 1956) II 193f.

178ـ ابن تقريبردى ص344 از ج6 تصحيح پوپر (Poppe ) و ص30 از ج3 ترجمه ايشان (لوس آنجلس: بركلى 1956).

به نظر مى رسد كه شرايط يك سانى در گزارش مختصر از بخارى در قرن 9 ـ 10 وجود داشته باشد.

اين گزارش در كتاب (تاريخ بخارى) نوشته نرشخى (Na shakhi) ترجمه فرى (F ye) ـ (كمبريج: مطبوعات 1954) ص34 آمده است.

179ـ احتمالاً بسيار اتفاق مى افتاد كه صنعت گرانى ماهر فردى يا گروهى على رغم ميل باطنى خود مجبور به خدمت كردن به حاكم بوده اند. امّا يك بافنده [Ka aite] به خاطر آن كه مجبور به كاركردن براى حكومت به مدّت دو سال بود و نمى توانست آن را رها كند احتمالاً يك كارگر مزدور تلقى شده است ـ و از ديد او هم اين طرز تلقى صحيح بوده است ـ در حالى كه چنين كارى براى ديگران يك شغل بسيار مطلوب بوده است. براى ملاحظه مدرك اين مطلب مراجعه كنيد به: