عتبات عالیات عراق نسخه متنی

در قسمت شرقى صحن، حجره هايى در دو طبقه جهت سكونت زائران ساخته شده و هنرمندان ايرانى در 1396 ق، حرم را آينه كارى كردند.⁽⁴⁴⁰⁾

2 ـ 1 ـ عون بن عبدالله

به روايتى عون بن عبد الله بن جعفر طيار فرزند زينب كبرى(س) در كنار اتوبان كنونى كربلا ـ بغداد دفن شده است و مزار و مرقد باشكوهى دارد. در گذشته و در عصر قاجار، اين مكان با كربلا يك فرسخ فاصله داشت ولى امروزه تقريباً به شهر كربلا متصل است.به روايتى ديگر، اين جا مزار عون بن عبد الله يكى از احفاد امام حسن مجتبى(عليه السلام)است. و اين صحيح تر به نظر مى رسد زيرا بايد عون نيز در كنار ساير شهدا دفن شده باشد; امّا برخى دليل دور بودن اين مكان از حرم و مزار شهيدان را چنين مى دانند

كه وى به همراه حبيب بن مظاهر اسدى براى جلب كمك طايفه بنى اسد به اين مكان رفته بود و در بازگشت با سپاه عمر بن سعد درگير و شهيد شده است. به هر حال، مقبره كنونى از عصر صفوى باقى مانده و در عصر قاجار نيز تعميراتى بر آن صورت گرفته و گنبد آن كاشى كارى شده است. اين مقبره زائران زيادى دارد.⁽⁴⁴¹⁾

3 ـ 1 ـ طفلان مسلم

در اتوبان كربلا ـ بغداد، در فاصله سى كيلومترى كربلا، درحومه شهركى به نام مسيّب مزار و مرقد دو طفل مسلم بن عقيل قرار دارد كه داراى دو گنبد كاشى كارى شده در كنار هم است. اين مزار در روستايى به همان نام، «روستاى طفلان مسلم»، واقع است. صحن و حرم زيباى طفلان غرفه هاى بسيارى در دو طبقه دارد و دو ضريحكوچك، يكى به نام ابراهيم بن مسلم و ديگرى به نام محمد بن مسلم، در آن قرار دارد.يكى از اين ضريح ها را ميرزا هدايت، وزير لشكر عصر نادرى، ساخته است.

اين جا همان مكانى است كه اين دو طفل معصوم شهيد شدند و سر از تن مبارك شان جدا شد. روشن نيست كه بناى آرامگاه در چه دوره اى ساخته شده است اما ناصر الدين شاه در سفر خود به عتبات و زيارت اين مكان به معير الممالك دستور تعمير آن را داد، چون رو به خرابى رفته بود.⁽⁴⁴²⁾

2 ـ امام زاده ها

برخى از فرزندان امامان يا نواده هاى آن ها در جاهاى مختلف كربلا، در داخل و يا پيرامون آن شهر، دفن هستند از جمله:

1 ـ 2 ـ محمد بن نبى بن كاظم(عليه السلام)

وى نوه گرامى امام كاظم(عليه السلام) است كه در ميان عرب ها به امام نوح شهرت دارد و در منطقه «طويرج»، دوازده كيلومترى كربلا، دفن است.

2 ـ 2 ـ اخرس بن كاظم(عليه السلام)

محمد بن ابى الفتح مشهور به «الاخرس»، از نواده هاى امام موسى بن جعفر(عليه السلام)، در محله اى به نام الابتر در اطراف كربلا به خاك سپرده شده است.در آن محل زيارت گاهى بنا شده و زائران زيادى به آن جا مى روند.⁽⁴⁴⁴⁾ سادات آل خراسان در نجف به الاخرس منسوب هستند.

3 ـ 2 ـ سيد احمد ابوهاشم

نسب وى با چند واسطه به امام موسى كاظم(عليه السلام) مى رسد. سيد احمد در شمال غربى منطقه شفائه (در 25 كيلومترى آن) دفن شده و مزار و گنبد و صحن دارد و گنبد آن با كاشى هاى آبى مزين شده است.

4 ـ 2 ـ ابن حمزه

عماد الدين ابو محمد بن على بن حمزه بن حسن بن عبيد الله بن عباس بن على(عليه السلام)، مشهور به ابن حمزه و از نواده هاى حضرت ابوالفضل(عليه السلام) است. وى از عالمان بزرگ و فقيهان برجسته و راويان حديث بود و در قبرستان قديمى كربلا، كه امروزه در جنوب شرقى آستان حضرت ابوالفضل كنار بزرگراه كربلا ـ طويرج قرار گرفته، دفن شده است. اين بنا و مرقد در عصر صفويه تجديد بنا شده و داراى گنبد و ضريح است. در 1243 ق توسط ملا محمد صالح برغانى و سپس در 1287 ق تجديد بنا شد.

3 ـ عالمان و سادات

از دير باز به سبب قداست اين مكان، در داخل و خارج حرم، ده ها تن از عالمان و روحانيانوسادات به خاك سپرده شدند كه برخى ازآنان قبرونشان مشخصى دارنداز جمله:

1 ـ 3 ـ ابو احمد حسين بن محمد (304 ق ـ 400 ق)

نسب او با سه نسل به امام موسى كاظم(عليه السلام) مى رسد.وى پدر گرامى سيد مرتضى و سيد رضى است. وفاتش در بغداد اتفاق افتاد و پس از دفن در منزلش به كربلا منتقل، در حرم مطهر، كنار جدش ابراهيم اصغر بن كاظم(عليه السلام) خاك شد.

2 ـ 3 ـ سيد رضى (358 ق ـ 406 ق)

سيد رضى مشهور به شريف رضى فرزند ابواحمد حسين، برادر بزرگوار سيد مرتضى و از عالمان و متكلمان بزرگ شيعه در قرن چهارم هجرى است. علت عمده اشتهار سيد رضى، جمع آورى نهج البلاغه است. او تأليف زيادى در باب كلام و علوم اسلامى دارد كه الخصائص معروف ترين آن ها است. اين بزرگوار ابتدا در منزلش در بغداد دفن و سپس به كربلا منتقل و در كنار پدر و برادرش در نزديكى قبر سيد ابراهيم مجاب در رواق غربى حرم دفن است.⁽⁴⁴⁸⁾

3 ـ 3 ـ شريف مرتضى علم الهدى (355ق ـ 436ق)

على بن حسين موسوى، مشهور به سيد مرتضى يا شريف مرتضى، از عالمان و فقيهان بزرگ شيعه در قرن چهارم هجرى و صاحب تأليفات زيادى است. وى در 359 ق به دنيا آمد و در 436 ق در بغداد فوت كرد و در منزلش دفن شد سپس او را به كربلا منتقل و در كنار مرقد پدر و برادرش شريف رضى، در نزديكى قبر سيد ابراهيم مجاب در شمال غربى رواق غربى حرم مطهر، به خاك سپرده شد. در زمان هاى اخير سنگ قبرهاى او، پدر و برادرش برداشته شده و محو گرديده است. كنار قبر اين سه بزرگوار، جدشان، ابراهيم اصغر فرزند امام كاظم(عليه السلام) ملقب به مرتضى، دفن است.⁽⁴⁴⁹⁾

4 ـ 3 ـ علامه وحيد بهبهانى (1118 ق ـ 1205 ق)

شيخ محمد باقر بن محمد اكمل مشهور به وحيد بهبهانى، از عالمان اصولى و رجال شناسان بزرگ شيعه در قرن دوازدهم هجرى است كه در رواق شرقى حرم دفن شده است.او در كربلا رهبرى و مرجعيت شيعيان را بر عهده داشت. سيد مهدى بحرالعلوم و سيد على صاحب رياض و شيخ جعفر آل كاشف الغطاء از شاگردان او بودند.

5 ـ 3 ـ مجاهد (1180 ـ 1242 ق)

سيد محمد مجاهد فرزند سيد على طباطبايى صاحب رياض⁽⁴⁵¹⁾ و نوه دخترى مرحوم علامه بهبهانى، صاحب كتاب مفاتيح و مناهل است.او به سبب مجاهداتش با روس ها، كه خود در ميدان جنگ حاضر مى شد، به محمد مجاهد معروف شد. قبرش در بين آستان امام حسين(عليه السلام) و ابو الفضل(عليه السلام) در بازار باب الحريص در دو طبقه ساخته شده و داراى گنبد و ضريح فولادى بود اما در توسعه كنونى از ميان رفته است.

6 ـ 3 ـ ميرزا محمد تقى شيرازى (ف 1338 ق)

شيخ محمد تقى شيرازى از مراجع بزرگ شيعه واز رهبران قيام مردم عراق عليه سلطهانگلستان (1920 م) است كه با مجاهدت هاى خود، سلطه و نفوذ انگليس را در عراق از بين برد. او را درضلع جنوب شرقى صحن در مقبره اختصاصى خود دفن كردند. در 1263ق، هنگام توسعه صحن، بقعه اى به نام «ايوان شيرازى» به مساحت دويست متر در كنار آن قبر بنا شد كه محل تدريس و تحصيل طلبه ها شده بود ولى به دستور رژيم بعث تعطيل شد.

7 ـ 3 ـ ابن فهد حلى (758 ق ـ 841 ق)

قبر شيخ احمد بن محمد بن فهد، فقيه بزرگ اماميه، در غرب خيابان باب القبله، يعنى سمت قبله صحن، داخل مسجدى قرار دارد كه به نام او معروف است. وى خانه اش را براى زائران به عنوان منزل گاهى وقف كرده بود و پس از مرگش او را در همان خانه خود به خاك سپردند.شاه عباس در 1033 ق باغ جنوب قبر ابن فهد را به صورت مسجدى در آورد و آن را كاشى كارى كرد و گنبدى روى قبر وى برپا ساخت.⁽⁴⁵⁴⁾ اين قبر اكنون در نزديكى خيمه گاه قرار دارد.

8 ـ 3 ـ فضولى بغدادى (913ق ـ 976ق)

محمد بن سليمان ملقب به فضولى بغدادى از شاعران بزرگ ترك در 976ق به مرض طاعون درگذشت و در مقبره دده نزديك تكيه بكتاشيه، در جنوب صحن دفن شد.⁽⁴⁵⁵⁾ امروزه بيست جلد كتاب در شعر و ادب از وى به يادگار مانده است. در كنار قبر او، فرزندش فضلى بن فضولى شاعر متصوف قرن دهم دفن است. فضلى بن فضولى تا 978ق در قيد حيات بود. آرامگاه او در توسعه اخير از ميان رفته است.

9 ـ 3 ـ آل عصفور بحرانى (1107ق ـ 1186ق)

شيخ يوسف آل عصفوربحرانى،صاحب كتاب الحدائق الناضره، دررواق شرقى حرم دفن شده است. وى به همراه سيدعلى طباطبايى و وحيد بهبهانى در يك مقبره آرميده اند.

10 ـ 3 ـ سيد كاظم رشتى (ت1214ق)

سيد كاظم بن قاسم حسينى رشتى از شاگردان شيخ احمد احسايى در 1259 ق در گذشت و در رواق شرقى حرم دفن شد. او از رهبران فرقه كشفيه بود و كتاب هايى درباره آن فرقه به رشته تحرير درآورد.

11 ـ 3 ـ سيد احمد بن سيد كاظم رشتى

سيد احمد بن سيد كاظم رشتى در 1295 ق به قتل رسيد و در رواق شرقى حرم، كنار پدرش، به خاك سپرده شد.

12 ـ 3 ـ شريف العلماء

محمد شريف بن حسن آملى، از عالمان بزرگ شيعه، و استاد شيخ مرتضى انصارى در 1246ق در كربلا وفات يافت و در سمت جنوب شرقى آستان، در يكى از كوچه هاى فرعى خيابان امام حسين(عليه السلام) دفن شد. بقعه وى در 1261 ق به دست شيخ حسن آل صالحى و در 1372 ق توسط مرحوم آيت الله حكيم تجديد بنا⁽⁴⁵⁷⁾ و مدرسه اى به نام او در كنار آستان احداث گرديد. امروزه بقعه او از ميان رفته است.

13 ـ 3 ـ سيد على طباطبايى

سيد على طباطبايى، صاحب كتاب رياض المسائل در فقه است. وى در رواق شرقى حرم خاك شد. او كسى است كه ديوار شهر كربلا را بنا كرد. فرزند او به سيد محمد مجاهد معروف است.

14 ـ 3 ـ خاندان قزوينى (مجتهد قزوينى)

در داخل صحن و در مسير صحن امام حسين(عليه السلام) به سوى صحن ابوالفضل العباس يعنى باب قاضى الحاجات در حجره اى سه تن از خاندان مجتهد قزوينى دفن شده اند:

1 ـ آقا سيد ابراهيم بن محمد مجتهد قزوينى صاحب ضوابط الاصول (م1262ق)

2 ـ آقا سيد مهدى مجتهد

3 ـ شيخ محمد حسين قزوينى (ف1281 ق).⁽⁴⁵⁸⁾ در دالان صحن كوچكِ همين مكان قبر شيخ الاسلام قزوينى واقع است.

15 ـ 3 ـ شيخ عبدالحسين تهرانى

شيخ عبدالحسين تهرانى از فقيهان و عالمان معاصر بود كه در يكى از حجره هاى سمت غربى صحن خاك شده است.

16 ـ 3 ـ سيد عبدالله بحرانى

سيد عبدالله بحرانى عالم و فقيه و مؤلف الافاضات الحسينيه و شرح مختصر النافع علامه حلى است كه در رواق ابراهيم مجاب به خاك سپرده شده است.⁽⁴⁵⁹⁾در كنار او فرزندش سيد محسن و نوه اش سيد محمد بن سيد محسن، صاحب كتاب هاىالفصول البهيه فى بعض الاخبار الحجج المرضيه و هداية العباد، دفن شده اند.

17 ـ 3 ـ زينى حسنى

عالم شاعر، سيد محمد زينى حسنى در رواق ابراهيم مجاب به خاك سپرده شده است.

18 ـ 3 ـ صاحب ضوابط (1214 ق ـ 1262 ق)

سيد ابراهيم بن محمد باقر موسوى قزوينى حائرى عالم بزرگ شيعه و معروف به صاحب ضوابء در ميدان مقابل باب الشهداء دفن است. تأليف او در باب فقه شهرت دارد.

19 ـ 3 ـ خاندان برغانى

چند تن از خاندان برغانى، كه همه از عالمان بزرگ و از فقيهان شيعه بوده اند، در رواق غربى حرم (رواق بالاسر) به خاك سپرده شده اند.معروف ترين آن ها ملا محمد على برغانى است كه در 1271 ق از دنيا رفت.وى تأليفات فراوانى در فقه و تفسير دارد. ديگر فرزندش ميرزا عبد الوهاب از عارفان و فقيهان عصر قاجار بود كه در 1294 ق فوت كرد. قبر ملا على برغانى متوفى 1269 ق نيز در اين مكان واقع است.

20 ـ 3 ـ سيد مرتضى طباطبايى

سيد مرتضى فرزند سيد محمد طباطبايى حسينى بروجردى پدر سيد مهدى بحر العلوم است كه در 1204ق از دنيا رفت. او را در رواق شرقى حرم به خاك سپردند.

21 ـ 3 ـ خاندان آل كمونه

چند تن از مشاهير خاندان آل كمونه در زير زمين خزانه جواهر آستان، بين رواق پادشاهان و مسجد آستان حسينى، دفن هستند. اين افراد از عالمان و اديبان كربلا بودند; از جمله شيخ مهدى كمونه (ف 1272ق) كليد دار آستان، شيخ ميرزا حسن كمونه (ف1292ق) هم چنين برادرش كه پس از او به توليت آستان رسيد و نيز شيخ محمد على كمونه (ف 1282 ق)، كه از شاعران شيعه بوده است.

4 ـ قبور پادشاهان و رجال سياسى

1 ـ 4 ـ پادشاهان آل بويه

پادشاهان آل بويه قديمى ترين پادشاهان دفن شده در حائر حسين هستند. بسيارى از اين اميران شيعه در توسعه، بازسازى و تزيين حرم امام حسين(عليه السلام) و ديگر امامان شيعه نقش مؤثرى داشتند. چند تن از آنان در داخل بقعه اى در صحن كوچك خاك شده اند.در زمان هاى پيشين، بقعه اى بر فراز قبر آنان وجود داشت كه در ميان مردم به بقعه آل بويه شهرت داشت. در 1268 ق عبدالرسول خالصى به دستور رييس اوقاف وقت عراق اين بقعه و آثار تاريخى آن را تخريب كرد.

2 ـ 4 ـ پادشاهان و رجال قاجار

1 ـ 2 ـ 4 ـ مظفرالدين شاه قاجار

وى از پادشاهان قاجار است كه فرمان مشروطيت را در 1324 ق صادر كرد و در همان سال از دنيا رفت. بر اساس وصيت اش او را در كربلا به خاك سپردند. قبر مظفرالدين شاه داخل رواق فقيهان يا رواق پادشاهان است و روى آن با موزائيك فرش شده است.

2 ـ 2 ـ 4 ـ محمد على شاه

محمد على شاه فرزند مظفرالدين شاه از پادشاهان دوره قاجار و از مخالفان مشروطه است كه به سبب به توپ بستن مجلس شوراى ملى شهرت دارد. وى در 1341 ق از دنيا رفت و در كنار قبر پدرش دفن شد. اين قبر نيز با موزائيك فرش شده و اثرى از خود قبر نيست.

3 ـ 2 ـ 4 ـ احمد شاه

احمد شاه فرزند محمد على شاه و آخرين پادشاه سلسله قاجار است كه دردوران وى كودتاى 1299 رضا خان به وقوع پيوست. او در 1348 ق از دنيرفت و در كنار قبر پدرش به خاك سپرده شد. روى قبر وى را با موزائيك فرشكرده اند.

4 ـ 2 ـ 4 ـ امير كبير

ميرزا تقى خان هزاوه اى مشهور به امير كبير، صدر اعظم معروف و شهير عصر ناصرالدين شاه است كه به دستور وى در 1298 ق در حمام فين كاشان به قتل رسيد و در رواق پادشاهان به خاك سپرده شد. در كنار قبر وى فرزندش ساعد الملك و برادرش ميزا حسين خان دفن شده اند.

5 ـ 2 ـ 4 ـ سلطان حمزه ميرزا صفوى

حمزه ميرزا فرزند شاه اسماعيل صفوى از شاعران و اديبان عصر صفوى بود. وى در 997 ق در اردبيل از دنيا رفت و در داخل حرم امام و در رواق پادشاهان به خاك سپرده شد. حمزه ميرزا ديوان شعر و كتابى در سلسله انساب و شرح حال شاعران و عالمان از خود به يادگار گذاشت.

6 ـ 2 ـ 4 ـ ميرزا شفيع خان مازندرانى صدر اعظم

وى از نخست وزيران يا صدر اعظم هاى عصر قاجار است كه در 1224 ق درگذشت و در رواق پادشاهان دفن شد.
7 ـ 2 ـ 4 ـ ميرزا موسى وزير

ميرزا موسى خان وزير طهران از حكم رانان عصر ناصرى در ايوانى در سمت جنوبى صحن به خاك سپرده شده است.

8 ـ 2 ـ 4 ـ معير الممالك

دوستعلى خان معير الممالك، رييس ضراب خانه و امور دارايى عصر ناصرى، در داخل رواق دفن است. قبر او در اتاقى كوچك و آينه كارى شده قرار دارد.

9 ـ 2 ـ 4 ـ حاجى ميرزا آغاسى

از وزيران عصر محمد شاه قاجار است. او را در رواق پادشاهان به خاك سپردند.

10 ـ 2 ـ 4 ـ ظل السلطان

ظل السلطان فرزند ناصرالدين شاه و حاكم اصفهان در عصر ناصرى و مظفرى است. قبر وى در رواق پادشاهان قرار دارد.

11 ـ 2 ـ 4 ـ زاهدالدين شاه

شاهزاده هندى، برادر محمد نجف ميرزا، به همراه چند تن از شاهزاده هاى هندى معاصر هند در رواق جنوبى دفن شده و مقبره كوچك آنان با آينه تذهيب شده است.معروف ترين آن شاهزاده ها، غير از زاهدالدين شاه، سلطان برهان نظام شاه پسر سلطان احمد هندى است كه در 961 ق در هند از دنيا رفت.

ط ـ آثار تاريخى كربلا

همان طوركه در اين فصل اشاره شد، كربلا شهرى است با پيشينه درخشان تاريخى و فرهنگى واز زمان هاى بسياركهن آثارتاريخى زيادى را در خود جاى داده است. امروزه، گرچه بسيارى ازآن ها ازبين رفته اند، همان مقدار باقى مانده نشان ازاين سابقه تاريخى دارد.

1 ـ قصرها و قلعه ها

1 ـ 1 ـ قلعه اخيضر

اين قلعه در منطقه اى به همين نام در بيست كيلومترى غرب شهر كربلا واقع است. تاريخ بناى آن به زمان هاى كهن بر مى گردد و در مورد بانيان آن اختلاف نظر وجود دارد. در داخل قلعه مسجد كوچكى وجود دارد و اطراف ديوارهاى آن به صورت برج ساخته شده است.

2 ـ 1 ـ قلعه هندى

آقا محمد خان قاجار براى حفظ امنيت شهر كربلا قلعه مستحكم و حصارى استوار پيرامون شهر بنا كرد. اين قلعه كه در چهار كيلومترى شهر قرار دارد، با مرگ آقا محمد خان نيمه تمام ماند و مرحوم سيد على طباطبايى هزينه آن را از هندوستان تأمين كرد و آصف الدوله هندى نيز در ابتداى قرن سيزدهم هجرى بر آن حجره ها و مكان هايى ساخت تا زائران كربلا بتوانند شب را در آن جا اقامت كنند. به همين مناسبت اين قلعه به «قلعه هندى» معروف شد. مساحت آن به حدود سه هزار متر مى رسد.⁽⁴⁷⁰⁾ اين قلعه بارها و بارها زائران كربلا را كه در مسير اين شهر دچار راه زنان و حراميان مى شدند پناه داده از خطر رهانيد.

3 ـ 1 ـ قصر عطشان

زمان ساخت اين قصر به عصر عباسى باز مى گردد و در سى كيلومترى جنوب غربى كربلا واقع است. امروزه بخشى از ديوارها و طاق هاى آن باقى مانده كه با آجرهاى بسيار محكم ساخته شده اند. اين ديوارها و طاق ها به عنوان اسلحه خانه و يا پناه گاه براى زائران بود.

گفتنى است قصرهايى چون ابن مقاتل و نيز ديواره اى شهر كربلا تا قرن چهاردهم هجرى برپا بوده كه امروزه تخريب گشته اند.

2 ـ مقام ها

1 ـ 2 ـ مقام امام صادق(عليه السلام)

در اطراف حرم امام حسين(عليه السلام)، در زمين هاى معروف به جعفريات، قبه و زيارت گاهى وجود دارد كه گفته مى شود امام صادق(عليه السلام) هنگام زيارت امام حسين(عليه السلام) در آن مكان با آب نهر فرات غسل زيارت مى كرد.اين نقطه در ساحل غربى نهر علقمه قرار دارد و گنبد اين مقام با كاشى مزين است.⁽⁴⁷³⁾

2 ـ 2 ـ مقام حضرت مهدى (عج)

در سمت چپ نهر حسينيه كنونى، در ورودى كربلا و راه مقام امام صادق(عليه السلام)، بقعه و مقامى است كه گنبد بلندى دارد. اين بقعه به ياد و نام حضرت بقية الله بنا شده است.

3 ـ 2 ـ مقام زين العابدين(عليه السلام)

در ابتداى قرن سيزدهم (1217 ق) ابوطالب خان، جهان گرد معروف، به خيمه گاه يا مقام زين العابدين اشاره مى كند كه همسر آصف الدوله بنايى روى آن احداث كرده بود.⁽⁴⁷⁵⁾ اين مقام ظاهراً در كنار بيمارستان امام حسين(عليه السلام) امروزى است و برخى آن را محل اصلى خيمه گاه مى دانند.