عتبات عالیات عراق نسخه متنی

اين ضريح هفت متر طول، پنج متر عرض و 5/3 متر ارتفاع دارد. درب ورودى ضريح وسط ضلع شرقى آن واقع شده و در فاصله بين دو صندوق قبر باز مى شود. روى در كنده كارى ها و قلم زنى هاى بسيار عالى انجام شده است. بر گوشه هاى بالايى ضريح هشت گلدان بزرگ از فولاد حاوى آيه و حديث فراوان قرار دارد كه از آثار شاه سلطان حسين صفوى و باقى مانده ضريح فولادى عصر صفويه است.

گفتنى است قبر شريف امام موسى بن جعفر در قسمت جنوبى و قبله ضريح وقبر امام جواد در قسمت شمالى داخل ضريح قرار دارد. قسمت غربى فاصله اندكى با ديوار دارد و قسمت شرقى داراى فضايى باز به عنوان محل اجتماع و زيارت زائراناست.

ضريح مزبور در وسط روضه اى قرار دارد كه از چهار قسمت، رواق ها آن را احاطه كرده اند. اطراف اين روضه به طور كلى تا سقف آينه كارى شده و كتيبه هايى با خط ثلث روى كاشى هاى گرداگرد روضه نوشته شده و تاريخ 929 ق روى آن ديده مى شود. اين كتيبه ها از آثار عصر صفوى است. در داخل روضه قنديل بزرگى به سقف آويزان بوده است كه در آن نهايت ظرافت و هنر به كار رفته است. اين قنديل از تزيينات نفيس عصر معزالدوله ديلمى است و از طلاى ناب ساخته شده است. روى كتيبه هاى اطراف روضه مطهر، نام هاى شاه اسماعيل و فتحعلى شاه ديده مى شود.

2 ـ رواق ها

در چهار سمت روضه و ضريح مبارك، چهار رواق قرار دارد كه تمامى آن ها از پايين تا نيمه از سنگ و بقيه تا سقف آينه كارى شده است. طول اين رواق ها از شمال به جنوب چهل متر، مركب از هفت چشمه و عرض شرقى و غربى آن سى متر، مركب از پنج چشمه است كه در برخى از آن ها عالمان شيعه و محدثان دفن شده اند.

1 ـ رواق باب المراد: اين رواق به دستور ناصر الدين شاه قاجار آينه كارى شده و در قسمت شرقى قرار دارد. آن را رواق شرقى نيز مى گويند. رواق باب المراد در برابر ايوان شاه اسماعيل صفوى است و در آن شيخ مفيد و ابن قولويه، دو تن از محدثان و متكلمان شيعه، به خاك سپرده شده اند.

2 ـ رواق باب القريش: اين رواق در جنوب ضريح قرار دارد و به دستور سلطان محمد رشادخان مرمت و بازسازى شده است.

3 ـ رواق شمالى: در شمال ضريح مطهر واقع است.

4 ـ رواق غربى: اين رواق در برابر رواق شرقى است و به سبب دفن خواجه نصير طوسى در آن به رواق خواجه نصير نيز شهرت دارد.

3 ـ درهاى رواق ها

از اين چهار رواق شش در به روضه مطهر باز مى شود كه همه از طلا و نقره است، دو درب در كنار مقبره شيخ مفيد در رواق شرقى، دو درب از طرف رواق غربى و مقبره خواجه نصير طوسى، يك درب از رواق شمالى و يكى از رواق جنوبى. از اين شش در سه در به حرم امام كاظم و سه در نيز به حرم امام جواد(عليه السلام) اختصاص دارد. هريك از اين درها از لحاظ هنرى بسيار بديع و داراى كنده كارى هاى زيبا و نقش هاى مختلف وخط هاى عالى است.

علاوه بر آن، اين رواق ها از طريق هشت درب، به صحنمرتبط مى شود. نخستين آن سمت رواق جنوبى واقع شده داخل چارچوب نقره اى است و در 1283 ق از سوى سيد ميرزا باباى اصطهباناتى اهداء شده است. خطوط كنده كارى شده روى آن به خط استاد ميرزا محمد على طبيب شيرازى است. در حاشيه هر لنگه كتيبه اى مزين به آيه هاى سوره مباركه دهر و فجر به خط نستعليق كنده كارى شدهاست. روى اين در تاريخ 1284 ق، با حروف ابجد به شعر، هم چنين نام واقف آن حكشده است.

دومين درب در رواق جنوبى و حاوى كنده كارى ها و نقش هاى بسيار زيباست. اين در را عماد الدوله، والى كرمانشاه، در 1285 ق وقف كرده است. روىآن نام كاتب، صنعت گر و واقف آن همراه با اسم هاى جلاله و امامان معصوم به خط ثلث ديده مى شود.

سوّمين درب نقره اى رواق جنوبى را حاج محمد على افضل شوشترى وقف كرده است وروى آن تاريخ 1399 ق، كتيبه ها، خطوط زيباى نستعليق، آيه و شعر ديده مى شود.

درب چهارم در رواق شرقى از ايوان طلاى ناصرى واقع شده و به بابالمراد معروف است. واقف آن شاهزاده فرهاد ميرزا معتمدالدوله و سال نصب آن1294 ق است. روى لنگه هاى در نام واقف، تاريخ وقف و نيز نام خطاط آن به چشممى خورد.

پنجمين درب در رواق شرقى، مجاور قبر شيخ مفيد، قرار داد كه داراى كنده كارى ها و خطوط عالى است. واقف آن حاج محمد جواد تاجر و سال وقف آن 1314 ق است. آيه هاى قرآنى و شعر فارسى زينت بخش اين در است.

ششمين و هفتمين درب در رواق غربى و در مجاورت قبر خواجه نصير طوسى قرار دارد. واقف آن نامعلوم ولى تاريخ وقف آن 1337 ق است. كتيبه هاى زيبا و مزين به آيه و حديث روى آن ديده مى شود.

درب هشتم در رواق شمالى قرار دارد كه حاج عبدالنبى تاجر كازرونى در 1340ق وقف كرده است. روى آن آيه و شعرهاى كنده كارى شده، نام واقف، كاتب و هنرمند سازنده آن ثبت شده است.

در داخل حرم و مسجد آن، منبرى بسيار زيبا و قديمى از آجرهاى تراشيده شده قرار دارد كه امروزه جايگاه سخنران و خطيب نماز است. روى آن تاريخ 956 قمرى ديده مى شود كه نشان از قدمت پانصد ساله دارد. اين منبر را سلطان سليمان عثمانى ساخته و به مسجد تقديم كرده است. تا 1340 ق اهل سنت در اين مسجد نماز مى گزاردند تا اين كه شيخ مهدى خالصى در آن جا به اقامه نماز جماعت پرداخت و از آن پس نماز جماعت توسط شيعيان برگزار شد. اين مسجد را شاه اسماعيل صفوى در 926 ق بنا كرده است.

4 ـ گنبد و مناره ها

برفراز حرم امامين كاظمين دو گنبد با پوشش طلا قرار يافته است. در قرن سوم هجرى، نخستين بار، گنبدى برفراز آن دو قبر ساخته شد.⁽⁵¹²⁾ پس از آن در قرن چهارم، معز الدوله ديلمى گنبد و بقعه قبلى را خراب كرد و عمارت با شكوهى به جاى آن ساخت و گنبدى برفراز حرم برپا كرد. در زمان خلافت الظاهر به سبب آتش سوزى كه در كاظمين رخ داد گنبد نيز دچار آسيب شد و اين خليفه به بازسازى گنبد پرداخت.

در عصر ايلخانان مغول، سلطان اويس جلايرى، گنبدى به گنبد باقى مانده از عصر آل بويه افزود و حرم كاظمين را دو گنبده كرد و شاه اسماعيل صفوى آن دو گنبد را كاشى كارى كرد.

محمدخان قاجار پوشش طلاى فرسوده آن را تجديد و مرمت كرد⁽⁵¹⁵⁾ و از پايين تا بالا آن را طلا كرد. اين دو گنبد در دو مترى هم واقع است و بر روى آن ها كتيبه و مقرنس ديده نمى شود. ارتفاع آن ها 5/14 متر و از پايين تا نوك 29 متر و مساحت قسمت پايين آن ها 29 متر است. تذهيب و تزيين محيط داخلى گنبد در دوران شاه اسماعيل انجام شده است. و آينه كارى داخل گنبد نيز از ميرزا شفيع صدر اعظم است.

اكنون مرقد مطهر دو امام، چهار مناره دارد. نخستين بار معز الدوله ديلمى يك مناره برفراز قبر آنان ساخت كه در يك آتش سوزى آسيب ديد و سپس توسط ارسلان بساسيرى تجديد بنا شد.

آراست⁽⁵¹⁹⁾ و تعداد آن ها را به چهار رساند. فتحعلى شاه نيز طلاهاى فرسوده آن ها را با طلاهاى جديد عوض كرد. پادشاهان عثمانى از جمله سلطان سليم نيز در ساخت يك مناره و ترميم برخى از آن ها نقش داشتند و كتيبه هايى از خود برجاى گذاشته اند.

اين چهار مناره در چهار سمت حرم ساخته شده و داراى پنج متر ارتفاع و چهار متر محيط است. ارتفاع آن ها در زمان هاى پيشين حدود نُه متر بود كه به مرور از ارتفاع آن كاسته اند.

5 ـ صحن و ايوان ها

دجله خراب شد و خليفه الناصر لدين الله آن را بازسازى كرد و حجره هايى پيرامون آن ساخت و پس از چندى آن ها را به مدرسه هاى دينى تبديل كرد.⁽⁵²³⁾ ارتفاع حجره هاى تحتانى شش متر و ارتفاع غرفه ها تا سطح صحن 5/11 متر است. همه آن ها در يك حلقه قرار دارد.

سلطان اويس جلايرى ديوارهاى آن را با كاشى هاى زيبا تزيين كرده است. در دوره صفوى و قاجار نيز ديوارهاى صحن از نو كاشى كارى و تزيين شده است.

كاظمين از سه طرف ساختمان ها و خانه ها را در احاطه خود دارد و تنها ضلع شمالى حرم به مسجد جامع صفوى وصل است و اين مسجد هم به ديوار صحن چسبيده است. در هريك از ضلع هاى سه گانه شرقى، غربى و جنوبى بيست باب حجره و يك ايوان مرتفع و مجلل ساخته شده است. ضلع شمالى آن ده باب حجره دارد. چهار جانب صحن را هفتاد حجره با كاشى هاى بسيار زيبا و ممتاز احاطه كرده است.⁽⁵²⁵⁾ اين حجره ها در زمان هاى پيشين مدرسه علميه و محل سكونت طلبه ها بود و اكنون قبرستان هاى خانوادگى است.

مجموع مساحت صحن، حرم و حاشيه هاى آن 26 هزار متر مربع است. صحن امروزى كاظمين كار معتمد الدوله فرهاد ميرزا، عموى ناصر الدين شاه، است. او بناى سابق را خراب و خانه هاى مجاور را خريدارى كرد و به صحن افزود و ديوارهاى آن را بلندتر از گذشته ساخت.

اين كار شش سال طول كشيد و صحنى بسيار عظيم و عالى احداث شد.⁽⁵²⁶⁾ صحن ياد شده را در عصر حاضر با سنگ هاى مرمر فرش كردند. اين صحن در دوره قاجار داراى هفت در بود كه اكنون هم موجود است. يك در نيز علامه شهرستانى به عنوان سمبل و نماد درهاى بهشت، كه در قرآن آمده است «لها ثمانية ابواب»،⁽⁵²⁷⁾ به آن افزود:

1) باب القريش

2) باب القبله

3) باب المراد

4) باب صاحب الزمان

5) باب فرهاديه

6) باب آئينه

7) باب مسجد صفوى.

از ابتداى دوره قاجار اين صحن داراى سه درب اصلى بود زيرا مادام ديولافوا، كه از آن ديدن كرده، مى گويد: «سه درب اصلى آن در انتهاى صحن قرار دارد».

در سرتاسر صحن تا ديوار مسجد صفوى كتيبه اى همانند كمربند قرار دارد. اين كتيبه به خط ثلث بر روى كاشى هاى لاجوردى به عرض نيم متر و شامل برخى از سوره هاى قرآن است از جمله سوره جمعه، فتح، دهر، الضحى، غاشيه، كه عنوان كتيبه نويس آن «كتبه تراب اقدام الزائرين نصر الله مشهدى خادم الروضة الرضوى 1298ق» در پايان نوشته ها به چشم مى خورد.

بر پيشانى غرفه ها و ايوان ها نيز كتيبه هايى به همين خط و شكل كشيده شدهاست. در آن ها نيز سوره هاى قرآن با تاريخ 1298 ق ديده مى شود و هريك از ايوان ها سوره اى خاص را در برمى گيرد. صحن دو عدد ساعت بزرگ و زيبا دارد كهيكى بر فراز ايوان داخلى سه درب جنوبى و ديگرى بربالاى ايوان درونى سه درب شرقى استقرار يافته است. اين دو ساعت را شاهزاده اعتماد الدوله فرهاد ميرزا نصب كرد. او كف زمين صحن را سنگ فرش كرد و سرداب هاى آن را براى دفن مرده ها مهيا ساخت.

صحن مطهر داراى سه ايوان بزرگ و زيبا است; يكى روبه روى باب القبله، ديگرى روبه روى باب المراد و سومى در برابر باب القريش واقع است و به ايوان جنوبى، ايوان شرقى و ايوان غربى شهرت دارد. دو ايوان كوچك در دو طرف باب الذهب قرار دارد كه مزين به كاشى هايى باخط كوفى است. ايوان هاى بزرگ ميانى شانزده متر ارتفاع دارد.

دارد. هر سه ايوان بزرگ از لحاظ تذهيب ديوارها، سقف، مقرنس ها و آينه كارى ها و نقاشى هاى زيبا چشم نواز است. ايوان ناصرى در 1285 ق با روكش طلا تزيين يافته است.⁽⁵³³⁾ مادام ديولافوا زيبايى اين ايوان ها و صحن را همانند منظره دلپذير كاخ چهل ستون اصفهان توصيف مى كند.

علاوه برايوان هاى سه گانه، ايوانى از آثار عصر صفويه در ضلع شرقى رواق و برابر مقبره شيخ مفيد قرار دارد كه امروزه متروك مانده است و كتيبه اى به خط ثلث به نام شاه اسماعيل به تاريخ 926ق بر آن ديده مى شود. كاشى هاى بسيار معرق و گره سازى هاى زيبا با خط هاى سفيد و سياه اين ايوان را به لحاظ هنرى از ديگر ايوان هاى عصر قاجار ممتاز مى سازد و كتيبه ديگرى به خط كوفى در بالاى آن قرار دارد كه با خطى بسيار خوب و زيبا از كاشى هاى بريده مشكى شكل گرفته است.⁽⁵³⁵⁾ در زمان هاى پيشين، اين ايوان ورودى اصلى رواق شرقى بود.

ج ـ قبرهاى علما و پادشاهان در كاظمين و بغداد

در داخل حرم مطهر و خارج آن قبر تعدادى از عالمان و انديشمندان اسلامى و نيز رجال و دولت مردان سياسى وجود دارد:

1 ـ خواجه نصير الدين طوسى (597 ق ـ 671 ق)

در رواق باب القريش، رواق غربى، خواجه نصير الدين محمد بن محمد بن حسن طوسى، ازعالمان، متكلمان ورياضى دانان مشهورشيعه، به خاك سپرده شده است. خواجه نصير الدين طوسى، وزير ايرانى و شيعى هولاكوخان مغول، تأليفات فراوانى در كلام و عقايد و نيز علوم دقيقه مثل رياضى و هندسه دارد كه مشهور ترين آن ها تجريد الاعتقاد و آداب المتعلمين است. اين وزير دانشمند شيعى، هنگام تهاجم هولاكوخان مغول به بغداد و سرنگونى خلافت عباسى، همراه خان مغول بود. بر بالاى قبر او كتيبه اى با اين عبارت ديده مى شود: «هذامرقد سلطان الحكماء و المحققين محمد بن محمد بن حسن الطوسى، عمر فى عهد السلطان بن السلطان... الامجد معتمد الدوله».

2 ـ ابوسبحه

موسى بن ابراهيم اصغر بن موسى الكاظم ملقب به المرتضى، كه به سبب ذكر و تسبيح گفتن زياد او را ابوسبحه مى گفتند، در بغداد از دنيا رفت و در مقابر قريش، در جوار پدر و جدش به خاك سپرده شد.

3 ـ الامير سيد

ابوالحسن على بن المرتضى بن على علوى حسنى، معروف به الامير سيد، از فقيهان حنفى و مدرس در جامع السلطان بود. او را در جوار امام موسى بن جعفر(عليه السلام) دفن كردند.

4 ـ ابن قولويه (ف 369 ق)

ابو القاسم جعفر بن محمد بن قولويه قمى، از فقيهان و محدثان شيعى در عصر آل بويه است كه در رواق شرقى حرم (پايين پا) به خاك سپرده شده است. ابن قولويه از سوى معز الدوله ديلمى دعوت شد تا از قم به كاظمين برود و به تأسيس حوزه علميه آن بپردازد. شيخ مفيد و ابو الفتح كراچكى از شاگردان او بودند و شيخ مفيد را در كنار او به خاك سپردند. ابن قولويه صاحب تأليفاتى در فقه و حديث است و كتاب كامل الزيارات او مشهور است.

6 ـ 5 ـ عون و عبدالله

قبر دو تن از فرزندان امام على(عليه السلام) به نام عون و عبدالله در آن سوى باب البصره، سمت شرقى مقابر كاظمين، قرار دارد و داراى زيارت گاهى باشكوه است.

7 ـ ابو يوسف

قاضى ابو يوسف از فقيهان و عالمان مشهور اهل سنت است. او قاضى و فقيه عصر عباسى بود كه داخل صحن خاك شده است.

8 و 9 ـ قبور منسوب به سيّد رضى و سيّدمرتضى

سيّد رضى و سيد مرتضى چنانكه در بخش كربلا گفته شد، در بغداد و در منزل مسكونى خود دفن شدند و پس از آنجا به كربلا منتقل و در حرم مطهر به خاك سپرده شدند. امروزه اين دو قبر منسوب به سيّد رضى و سيّد مرتضى كه ظاهراً همان محل اوليه دفن آنان بوده داراى گنبد و بارگاهى است. (/50)

د ـ قبر رجال و دولت مردان

1 ـ معز الدوله ديلمى

احمد بن على ملقب به معز الدوله ديلمى، از پادشاهان آل بويه و از حاكمان بغداد است. وى در 358 ق در كاظمين از دنيا رفت و در مقابر قريش دفن شد. او تلاش زيادى در گسترش سلطه سياسى و دينى تشيع در عراق و ساير منطقه ها انجام داد. برخى از تعميرات و بازسازى هاى قبر امامين كاظمين و نيز نخستين بقعه برفراز آن دو قبر از خدمات او به تشيع و اهل بيت است.

2 ـ ابو محمد حسن مهلبى

وى وزير معز الدوله ديلمى بود. جسدش را به بغداد انتقال دادند و داخل مقبره اى، كه معز الدوله براى وى در صحن مطهر آماده كرده بود، به خاك سپردند. بقعه او و ساير خاندانش به مقبره آل نوبخت معروف است. سيد هبة الدين شهرستانى، از عالمان شيعه، معتقد است كه مقبره آل نوبخت همان مقبره اى است كه به ابراهيم فرزند موسى الكاظم در وسط صحن منتسب است.

2 ـ امين، خليفه عباسى

پدرش هارون و مادرش زبيده خاتون بود. او را در مقابر قريش دفن كردند.

3 ـ جعفر بن منصور

جعفر فرزند منصور خليفه عباسى، پس از مرگ، توسط پدرش منصور در مقابر قريش خاك شد.

4 ـ فرهاد ميرزا معتمد الدوله

شاهزاده معتمد الدوله، عموى ناصر الدين شاه قاجار، در حجره اى نزديك درب صحن شرقى «باب المراد» در زير ساعت به خاك سپرده شد. او تلاش زيادى در بازسازى حرم، به ويژه صحن و ديوارهاى اطراف آن، كرد. وى دستور داد بر بالاى سنگ قبرش تصوير سگى را به نشانه سگ اصحاب كهف حجارى كنند كه دو دست خود را زير چانه خود گذاشته و اين جمله را بر روى قبر وى بنويسند: «وكلبهم باسط ذراعيه بالوسيط».

هـ ـ مسجدهاى شهر كاظمين

1 ـ مسجد صفوى

يكى از مسجدهاى قديمى كاظمين، كه در مجاورت صحن دو امام واقع شده، مسجدى است كه شاه اسماعيل صفوى آن را در 926 ق بنياد نهاده است. اين مسجد پس از چهار قرن، هم چنان محكم و استوار است و نشان از زيبايى و استحكام معمارى عصر صفوى دارد. مسجد صفوى در وسط ضلع شمالى و متصل به رواق است و با سه در به رواق شمالى وصل مى شود.⁽⁵⁴²⁾ منبر داخل آن نيز از شاهكارهاى عصر صفوى است.

2 ـ مسجد ابو يوسف

داخل صحن مطهر، در مجاورت كتاب خانه جوادين مسجدى قرار دارد كه در داخل آن ابو يوسف، قاضى و فقيه اهل سنت عصر عباسى، به خاك سپرده شده است. در اين مسجد اغلب اهل سنت نماز مى گزارند.