عتبات عالیات عراق نسخه متنی

6 ـ سرداب غيبت

در داخل صحن دو امام، ضلع شمال غربى و پانزده مترى بقعه و حرم مطهر، مقامى است كه امروزه به سرداب غيبت معروف است. سرداب به زيرزمينى گويند كه در خانه ها ساخته مى شد تا ساكنان را از گرماى بيش از حد تابستان در امان دارد و اهل خانه ساعتى از روزهاى گرم تابستان را در آن جا مى گذرانيدند. در منزل امام هادى(عليه السلام) سردابى بود كه ايشان و فرزند بزرگوارش، امام عسكرى(عليه السلام)، و نوه گران قدرش، حضرت بقية الله اعظم، چند صباحى را در آن زيسته و به عبادت پروردگار مشغول بودند. به هنگام رحلت امام عسكرى(عليه السلام) فرزندش از ديده ها غايب شد.

وجود دارد كه شيعه مى پندارند مهدى آنان از اين سرداب ظهور خواهد كرد[. چنان كه مى دانيم، همه منابعى شيعى محل ظهور حضرت مهدى(عج) را مكه ذكر كرده اند.⁽⁶⁵⁹⁾ درهر حال، رواج اين اعتقاد نه تنها موجب تمسخر و وهن شيعه مى شود بلكه عده اى از معاندان و منكران، وجود مبارك حضرت مهدى (عج) آن را بهانه مى كنند تا اصل مهدويت را انكار كرده آن را ساخته و پرداخته شيعه و از خرافات آنان بدانند.

به هر روى، زائران فهيم و ارادت مند اهل بيت بايد از هر گونه اقدامى كه موجب وهن و تمسخر شيعه و سوء استفاده دشمنان شود، خود دارى كنند. سيد محسن الامين، از علماى بزرگ شيعه، معتقد است كه اين توهمى فاسد براى برخى است كه مى پندارند حضرت مهدى(عج) در اين سرداب است، جز اين نيست كه تبرك به اين مكان تنها براى تبرك به آثار صالحين است زيرا سه تن از امامان شيعه در اين مكان زندگى مى كرده اند.

به هرحال، سرداب غيبت كه تنها مى توان گفت زيرزمين خانه مسكونى امام عسكرى و محلّ زندگى و سپس غيبت امام عصر(عج) بوده است امروزه در داخل صحن، به صورت مستقل با بقعه و گنبد كاشى كارى، وجود دارد. داخل آن شامل يك غرفه شش ضلعى و يك غرفه مستطيلى كوچك و يك غرفه مستطيلى بزرگ است كه به مصلاى مردان و زنان شهرت دارد و از طريق يك راهروى بلند و باريك به هم وصل مى شود. در داخل اين غرفه پلكانى با بيست پله قرار دارد كه از آن به داخل سرداب راه است. ديوارهاى داخل سرداب و سقف آن آينه و كاشى كارى است و نوشته اى به خط كوفى روى يك نوار چوبى در طول ديوارهاى سه گانه قرار دارد.

بر سرداب غيبت درِ قديمى و كهن نصب شده كه تاريخ آن به سال 606 ق برمى گردد. اين در را الناصر لدين الله عباسى ساخته است و جلوه اى عالى از هنر قرن هفتم است.⁽⁶⁶¹⁾ درب دو لنگه دارد و به صورت مشبك است و حجره غيبت را از مصلاى مردان جدا مى كند.

روى آن كتيبه اى به خط نسخ است كه حكايت از نحوه و زمان ساخت اين در دارد و نام سعد بن حسين بن سعد، با تاريخ 617 ق، ديده مى شود. اين در را «باب الغيبت» مى نامند و پشت آن اتاق كوچكى به طول دو و عرض 5/1 متر وجود داردكه به محل غيبت امام عصر(عج) مشهور است وچاه معروف به «چاه غيبت» نيز در گوشه همين اتاق است. امروزه درِ ياد شده بسته است و كسى نمى تواند از آن وارد شود. داخل آن با كاشى هاى هفت رنگ تزيين شده است. كاشى كارى آن را شيخ محمد به دستور ناصر الدين شاه انجام داده و كتيبه اى هم به يادگار گذاشته است.

سرداب صحنى به طول شصت و عرض بيست متر با ايوان و شبستان دارد. در گذشته، راه سرداب از پشت سر نزديك قبر نرجس خاتون بود تا اين كه احمد خان دنبلى سرداب را به صورت جداگانه ساخت و صحن وايوان براى آن قرار داد.⁽⁶⁶³⁾ سرداب به وسيله درى به شبستان وصل مى شود كه به سرمايه سهم الملك عراقى اراكى نقره كارى شده است. روى سرداب مسجدى وجود دارد كه به مسجد صاحب مشهور است. اين مسجد را هم حسينقلى خان دنبلى ساخته است. برفراز مقام غيبت يا سرداب گنبدى كاشى كارى شده قرار دارد. بناى آن در 1202 ق توسط احمد خان دنبلى ساخته شده و كاشى كارى آن از كارهاى محمد على ميرزا، حاكم كرمانشاهان، است.

در حال حاضر، فضاى داخل سرداب را با انجام تغييراتى گسترش داده اند. ( ـ 59)

ج ـ ساير قبرهاى سامراء

1 ـ قبرهاى امام زاده ها

1 ـ 1 ـ آستان سيد محمد

برسرراه اصلى بغداد ـ سامراء، زائران بى شمارى را به سوى خود جلب كرد و رو به آبادانى نهاد. در 1208 ق، شيخ زين العابدين كاظمى آل سلماسى گنبدى از گچ و آجر برروى آن مزار بنا كرد و كاروان سرايى نيز جهت سكونت زائران، به هزينه احمد خان دنبلى، ساخته شد.⁽⁶⁶⁸⁾ در 1244 ق، ملامحمد صالح برغانى قزوينى با نظارت سردار حسن خان تعميراتى روى آستان سيد محمد انجام داد. او عمارت قبلى را تخريب و آستان و گنبد را به صورت مجلل بنا كرد كه بازسازى آن شش سال طول كشيد.

در 1310 ق به كوشش مرحوم محدث نورى برخى از كاشى هاى گنبد مرمت و هشت حجره در جنوب و چهار حجره در طرف غرب صحن احداث شد. ضريحى از فولاد روى مرقد مطهر قرار گرفت و كف صحن با سنگ مرمر فرش شد. ديوارهاى اطراف، تا نيمه، با سنگ تزيين و بقيه آينه كارى گرديد.

در سال هاى 1380 تا 1384قتوسعه اى در آستان مقدس امام زاده محمد توسط حاج آقا محمد طباطبايى قمى انجام يافت كه آخرين تعميرات در آن بود.⁽⁶⁷⁰⁾ اكنون، صحن به شكل مربعى با ضلع هاى 150 مترى است. محيط گنبد پنجاه و ارتفاع آن 45 متر است و در كنار آن مناره اى به ارتفاع چهل متر قرار دارد كه در 1379 ق ساخته شده است. داخل حرم نيز با كاشى كارى و آينه كارى هنرمندان ايرانى تزيين شده است.⁽⁶⁷¹⁾

2 ـ 1 ـ آستان ابراهيم بن مالك اشتر

ابو نعمان ابراهيم، فرزند شجاع و دلاور مالك اشتر و انتقام گيرنده خون شهيدان كربلا، در جنوب شهر دُجيل، در هشت فرسخى سامراء و در نزديكى جاده قديم بغداد ـ سامراء به خاك سپرده شده است.

ابراهيم فرمانده كل سپاه مختار بود كه در زمان عبد الملك مروان بر خليفه وقت قيام كرد و بصره، كوفه و ساير شهرهاى عراق را به تصرف در آورد. ابراهيم در يك درگيرى با سپاه خليفه به فرماندهى عبيداله بن زياد، عامل اصلى فاجعه كربلا، موفق شد سپاهيان خليفه را درهم كوبد و هريك از فرماندهان آن سپاه را، كه در حادثه كربلا نقش مؤثرى داشتند، به هلاكت برساند. او عبيد اله بن زياد، شمر بن ذى الجوشن، حرمله، خولى و ساير جنايت كاران كربلا را به بدترين وجهى به قتل رساند و با گرفتن انتقام خون شهيدان كربلا نام خود را در تاريخ ماندگار و جاويدان ساخت.

ابراهيم پس از آن به خدمت مصعب بن زبير در آمد و به عنوان فرمانده سپاه او، در 83 ق، با سپاهيان عبدالملك درگير شد و در منطقه دير جاثليق نزديك دجيل به شهادت رسيد. امروزه، مزار اين دوست دار اهل بيت زائران زيادى دارد. بناى بقعه در عصر صفويه تجديد و بر سر در ورودى آن نوشته شده است: «هذا قبر المرحوم ابراهيم بن مالك اشتر النخعى، علم دار رسول الله، 1089 ق». آستان ابراهيم حرمى وسيع و گنبدى از گچ و آجر دارد كه به تازگى توسط حاج محمود المجيد تعمير و تجديد بنا شده است.

2 ـ قبر عالمان و بزرگان دين

1 ـ 2 ـ صولى كاتب (176ق ـ 243 ق)

ابو اسحاق ابراهيم بن عباس بن محمد بن صول، معروف به صولى كاتب، از نويسندگان و انديشمندان قرن دوم هجرى است كه در سامراء خاك شده است.

2 ـ 2 ـ ابن سكيت (186ق ـ 244 ق)

ابو يوسف يعقوب بن اسحاق اهوازى، معروف به ابن سكيت، از اصحاب و ياران امام جواد(عليه السلام) و امام هادى است. او در عصر متوكل به شديد ترين وجهى به دستور خليفه به قتل رسيد و زبان او، كه به ستايش امام على(عليه السلام) و دو فرزندش از كام بيرون آمده بود، به دست دژخيمان خليفه براى هميشه از كام برآمد. ابن سكيت اهل علم و شعر و ادب و مورد اعتماد امامان شيعه بود.

3 ـ 2 ـ نجاشى (372ق ـ 450 ق)

ابوالعباس احمد بن عباس بن محمد، صاحب تأليف مشهور رجال، در مطير آباد، نزديك سامراء دفن شده است. او از رجال شناسان برجسته شيعه و مورد اعتماد عالمان شيعى بود⁽⁶⁷⁵⁾ و كتابش به نام خود او معروف است.

4 ـ 2 ـ شيخ رضا همدانى (1250 ق ـ 1322 ق)

علامه شيخ رضا فرزند شيخ هادى همدانى نجفى از مراجع تقليد قرن سيزدهم هجرى و صاحب تأليفاتى در فقه و اصول از جمله مصباح الفقيه است. او را در رواق سمت پايين پاى عسكريين دفن كرده اند.

5 ـ 2 ـ زرقانى شيرازى (ف 1310 ق)

شيخ محمد حسين زرقانى شيرازى، از عالمان بزرگ شيراز و از شاگردان ميرزاى شيرازى بزرگ در زاويه صحن مقدس عسكريين، نزديك پنجره هاى سرداب مطهر دفن است.

آن بزرگوار به هنگام ساختن حسينيه اى در سامراء، به داخل چاه آب آن افتاد و فوت كرد. علت اين حادثه روشن نيست.

6 ـ 2 ـ سيد محمد شريف (ف 1322 ق)

سيد محمد شريف بن محمد طاهر حسينى تويسركانى از عالمان و رجال صاحب تأليف قرن چهاردهم هجرى در رواق شرقى حرم به خاك سپرده شده است.

7 ـ 2 ـ نورى ايلكايى (ف 1320 ق)

شيخ ابراهيم كبير نورى ايلكايى عالم، فقيه و از شاگردان ميرزاى شيرازى بزرگ و ميرزا محمد تقى شيرازى است. قبر او در رواق غربى، پايين پاى مبارك امامين، قرار دارد.

8 ـ 2 ـ حاج ميرزا محمد حسين شيرازى (ف 1338 ق)

حاج ميرزا محمد حسين فرزند ميرزا خليل الله شيرازى از عالمان مهاجر به سامراء و شاگرد ميرزاى شيرازى بزرگ بود و در فقه تبحر داشت.⁽⁶⁸⁰⁾ او را در رواق حرم به خاك سپردند.

9 ـ 2 ـ سيد حسن كليددار (ف 1345 ق)

سيد حسن كليددار فرزند سيد رضا، از كليدداران و متوليان آستان مقدس، در رواق مطهر امامين دفن شده است.

3 ـ قبر خليفه ها و اميران

در سامراء هشت تن از خليفه هاى بنى عباس را به خاك سپرده اند كه در آن دوران اين شهر مركز خلافت آنان بود:

1 ـ معتصم

2 ـ واثق

3 ـ متوكل

4 ـ منتصر

5 ـ مستعين

6 ـ معتز

7 ـ مهتدى

8 ـ معتمد⁽⁶⁸¹⁾.

هم چنين، ميرزا احمد خان دنبلى (ف 1200 ق)، حاكم آذربايجان، و فرزندش حسينقلى خان(ف 1207 ق)، كه هر دو از بانيان و ساعيان بازسازى و مرمت آستان عسكريين بودند، در رواق مطهر دفن شده اند و مقبره عده اى از رهبران دنبلى نيز در كنار آنان قرار دارد.

ج ـ مسجدهاى تاريخى سامراء

1 ـ مسجد جامع

يكى از قديمى ترين مسجدهاى تاريخى عراق مسجد بزرگ سامراء است كه از بناهاى زمان متوكل، ابتداى قرن سوم هجرى، است و ساخت آن از 848 تا 825م طول كشيد. اين مسجد هم به لحاظ وسعت و هم به لحاظ قدمت از ديگر مسجدهاى عراق بزرگ تر است مساحت داخلى آن 240 ?156 متر و مساحت بيرونى آن 376 ?440 متر است كه در مجموع 38000 مترمربع را به خود اختصاص مى دهد. چهارده درب ورودى دارد كه سه درب در ضلع شمالى، چهار درب در غرب و شرق و نُه درب در جنوب قرار دارد. صحن مسجد نيز 110 ?160 متر است.

اين مسجد در بيرون شهر فعلى سامراء و حدود دو كيلومتر پايين تر از آستان مقدس عسكريين قرار دارد. امروزه، از اين مسجد تنها ديواره هاى آن و مناره معروف به ملويه باقى مانده است. داخل مسجد سقف ندارد و كف آن همه خاكى است. ديوارهاى بسيار ضخيم آن همانند ديوارهاى قلعه اى است كه حدود دو متر ضخامت دارد. ارتفاع آن ده متر و داراى چهل برج در ضلع هاى مختلف است. ضلع هاى شمالى و جنوبى، هريك، هشت برج و ضلع هاى شرقى و غربى داراى ده برج است.

حال فوران بود.⁽⁶⁸⁷⁾ از اين مسجد امروزه فقط ديوارها و مناره آن باقى است كه در دوران معاصر بازسازى شده است.

1 ـ 1 ـ مناره ملويه

مسجد ابى دلف در شمال شرقى سامراء، در محله المتوكليه، قرار دارد و مساحتى حدود سى هزار متر مربع، يعنى 135 ?213 متر، با هفده درب ورودى و پنج رواق و شبستان دارد. در داخل شبستان محراب و منبر واقع شده و صحن آن داراى سه حياط است كه مناره اى نيز در كنار آن ساخته شده است.⁽⁶⁹³⁾ تركيب معمارى اين مسجد را معماران مغربى و مصرى در قيروان و قاهره اقتباس كرده و مسجدهايى بر آن اساس ساخته اند. ساخت مسجد ابى دُلف در حدود 246 ق به پايان رسيد و امروزه از آن جز ديوارهاى مخروبه بيرونى و شبستان اثرى برجاى نمانده است.