احتياط محورى - اسوه درایت و قداست نسخه متنی

محقق اردبيلى اخلاص را گوهرى دست نايافتنى و ديرياب مى دانست و بر اين باور بود كه قدم بر روى بت نفس نهادن و از خود محوريها رهيدن كارى است كارستان از اين روى در رفتارش با ديگران بويژه شاگردان از مطرح شدن خويش بسيار پرهيز داشت.

گاه مى شد كه نكته اى را به خوبى مى دانست امّا ابراز آن را با اخلاص و تقوا سازگار نمى ديد و از كنار آن مى گذشت تا گرفتار ريا نشود.

آورده اند:

(در مجلسى بين وى و ملا عبداللّه شوشترى در مسأله اى علمى گفت و گو در گرفت. ناگاه محقق اردبيلى سكوت اختيار كرد و گفت: ادامه بحث باشد تا به كتاب مراجعه كنم.

پس از جلسه دست ملاعبداللّه شوشترى را مى گيرد و از او مى خواهد كه به بيرون شهر روند.

اين دو بزرگ وقتى قدم زنان به بيرون شهر مى رسند محقق اردبيلى رو مى كند به ملاعبداللّه شوشترى و مى گويد: مسأله مورد گفت و گو چه بود؟ ملاعبداللّه مسأله را طرح مى كند.

محقق اردبيلى استادانه مسأله را مى شكافد و ديدگاه خود را درباره مسأله بيان مى كند. ملاعبداللّه با شگفتى مى پرسد: شما كه چنين بر مسأله احاطه داشتيد چرا در همان جا به شرح آن نپرداختيد.

محقق اردبيلى پاسخ مى دهد: در آن جا گفت و گوى ما در حضور مردم بود و اين احتمال وجود داشت كه به جدل پردازيم و براى اين كه بر يكديگر پيروز شويم از راه درست به در رويم و براه نادرست پيماييم; ولى در اين جا جز خداوند برين جاى كسى وجود ندارد و هر دو از فخر فروشى و اظهار فضل بدوريم.)30

گاه علم و آشنايى با اصطلاحات و مبانى و قاعده هاى علمى حجاب راه مى شوند. اگر خداى يارى نكند و حجاب نزدايد حجاب به كنارى نمى رود و فرد با همه دانشى كه دارد در تاريكيها فرو مى رود. محقق اردبيلى با سرمايه اخلاص از اين دامها رهيد و بسيار مى كوشيد كه دانش وى را از سير و سلوك باز ندارد.

احتياط محورى

جهان بينى دينى بر اين اصل استوار است كه: ناظرى بزرگ مراقب گفتار و كردار آدمى است. در اين مكتب براى ريز و درشت گفتار و كردار انسان ميزان و تابلو عملى گزين و ترسيم شده است. مجموعه احكام اسلامى در اين پنج محور خلاصه مى شود:

واجب حرام مستحب مكروه و مباح.

انجام مستحبها مقدمه اى است بر بهتر انجام يافتن واجبات. ترك مكروهها پيش درآمدى است بر دورى جستن از حرامها و ديگر كارهايى كه نه حرامند و نه واجب در حوزه مباحها قرار دارند.

كسانى كه نفس كشته و دين باورند همواره با عصاى احتياط ره مى پويند از حرامها و مكروهها حريم مى گيرند و از بسيارى مباحها نيز دست مى شويند. از هر چه كه ترس دارند مى پرهيزند وبه جز كارهايى كه براى ايشان اطمينان آور است دست نمى زنند.

على(ع) اين ويژگى را اين گونه ترسيم مى فرمايد:

(وامسك عن الطريق اذا خفت ضلالته فأن الكلّف عند حيرة الضلال خير من ركوب الأهوال.)31

در راهى كه بيم گمراهى در آن

مى رود گام منه; چرا كه خويشتن دارى در هنگامه حيرت بهتر از خود سپردن به امواج هراس است.

محقق اردبيلى در اين ويژگى نيز الگو و سرمشق بود تا آن جا كه درباره اش نوشته اند:

(لم يصدر عنه فعل مباح فضلا عن الحرام والمكروه)32

از وى كار مباحى سر نزد چه رسد به حرام و مكروه!

ايشان با اين كه بررسيهاى فقهى خويش را بر پايه شريعت آسان و آسان گير استوار ساخته بود و اصل آسان گيرى شرع را در استنباط دخيل مى دانست; اما در مقام فتوا و نيز در رفتارهاى شخصى بسيار احتياط مى كرد. نمونه هاى فراوانى از احتياط ورزيهاى شخصى ايشان نقل شده كه به پاره اى از آنها اشاره مى كنيم: