سیمای آموزشی تربیتی مدرسه آقا حسین و آقا جمال خوانساری نسخه متنی

آقا جمال نيز از نويسندگان پركار بود و بيش تر نوشته هاى وى در پاسخ

به شبهه هاى علمى و فرهنگى جامعه اسلامى و شيعى است. وجود مكتبهاى فلسفى و مشربهاى فقهى از يك سو و عرضه كتابهاى غير دينى و تبليغات گسترده مخالفان عليه شيعه كه با پشتوانه مالى و معنوى عثمانى و حاكمان ازبك انجام مى گرفت پرسشهاى گوناگونى را در ميان مردم بر مى انگيخت كه نيازمند پاسخ بود. رساله آقا جمال به يكى از كارگزاران فرهنگى و سياسى آن روز كه در آن به پانصد مسأله سياسى فرهنگى و كلامى پاسخ داده شده در راستاى برآوردن اين نياز بود.37

افزون بر اين براى نگهدارى نظام شيعى و اجراى دستورات اسلامى و سريان دادن افكار شيعى به تمامى زواياى حكومت نياز به نوشته هاى قوى پخته و ژرف بود كه اين مهم را مدرسه خوانساريها بويژه آقا جمال بر عهده داشت.

آقا جمال خوانسارى در نوشته هاى خود از اهميت نظام و حاكميت سياسى سخن گفته و فرمانروايان را به نگهبانى از ميراثى كه بر سر تشكيل آن ميليونها انسان تلاش كرده و حوزه ها و مردم در راه آن خونها داده اند دعوت كرده است از جمله در شرح حديث:

(الامامه نظام الامة) يكى از تفسيرهاى سخن گرانبهاى على(ع) را ضرورت حكومت و رهبرى مردم شمرده كه بدون وجود آن نظام اجتماعى از هم گسسته و سبب تباهى كارها خواهد شد:

(امامت و پيشوايى نظام امت است; يعنى تعيين هر امت و قومى امام و پيشوايى از براى خود باعث نظام احوال و انتظام امور ايشان مى گردد; چه ظاهر است كه هيچ جمعيتى بى فرمانروايى كه همه مطيع و منقاداو باشند و از سخن او تجاوز ننمايند خواه عادل و خواه جائر منتظم نتواند شد و اگر نه هر يك بر وفق هوى و هوس خود سلوك نمايند در اندك فرصتى هرج ومرج شود و همه پراكنده و متفرق شوند….)38

ايشان سخنان حكيمانه و راه گشايى در نوشته ها و آثار خود درباره حفظ نظام و راههاى استوارسازى كشور و ريشه كن كردن عوامل فساد و تباهى حكومتها دارد. ايشان از جمله بر اين نظر است كه: بى اقتدارى نظام هرج ومرج عمومى خودسريها از يك سو و نيز بى رسميهاى حاكمان كه توده ها را از رهبران دور مى كند از ديگر سوى از مهم ترين عوامل راهيابى آفت و فساد به بدنه حكومت و جامعه و فروپاشى حكومت و از هم گسستگى جامعه است.

وى در شرح حديث (آفة الملك ضعف الحمايه) نوشته است:

(آفت پادشاهى ضعف حمايت است. يعنى سستى كردن در حمايت رعيت و دفع ظلم و تعدى از ايشان يا در جهت حمايت دشمنان; يعنى دفع و منع شر ايشان. و وجه (آفت بودن هر يك از براى پادشاهى) ظاهر است;

زيرا كه پادشاهى كه حمايت رعيت نكند حق تعالى نيز حمايت او نكند و پادشاهى او به زودى زايل يا ضعيف و باطل گردد و همچنين اگر در دفع دشمنان سستى كند به تدريج دشمنان قوى گردند و دست يابند بر ملك او و چه بسا باشد كه بالكليه او را مستأصل سازند.)39

اين روحيه تعهد و وظيفه شناسى و مسئوليت در برابر مسائل فرهنگى و اجتماعى در زندگى همه همدوره ها و شاگردان آقاجمال ديده مى شود. انبوه رساله هاى علمى در ردّ ترسايان دفاع از تشيّع40 رساله هاى اقتصادى در علل پايين آمدن و بالا رفتن قيمتها و رساله در بررسى وضع موجود حوزه ها و مدارس و مساجد آن روز41 از سوى شاگردان اين مدرسه نشانه پويايى شادابى و حيات علمى آن است.

ميرزا ابوالقاسم خوانسارى از شاگردان آقا جمال در نشر اسلام و دفاع از شيعه و پاسخ به شبهه افكنيهاى بدخواهان نوشته هاى بسيارى دارد. از جمله به هنگام يورش افاغنه به اصفهان و سقوط تختگاه صفويان برخى از مخالفان اين شبهه را پراكندند كه اگر كيش شيعه درست بود چرا نظام شيعى ايران در برابر مخالفان شكست خوردو نظم سپاه ايران از هم گسست. ميرزابوالقاسم براى پاسخ به اين شبهه دست به كار شد و با زبان و قلم رسا بين شيعه و نظام حاكم فرق گذاشت و به خوبى نماياند آنچه شكست خورد نظام بود آن هم به خاطر ناشايستگيهاى حكومت گران و به كژ راهه روى حاكمان و فساد دستگاه حاكم نه شيعه. شيعه مذهبى است كه ريشه در اسلام ناب دارد و برنامه ها و احكام نورانى آن اگر درست اجرا شود گزندى به جامعه شيعه نخواهد رسيد. حكومت صفوى در برابر گروهى از افاغنه بى فرهنگ و وحشى از پاى درآمد چون امر به معروف و نهى از منكر از جامعه رخت بر بسته بود.