شرب توتون و تنباكو - گفت و گوهای علمی در عصر صفوی نسخه متنی

شيروانى تمام نوشته هاى محقق آقا حسين خوانسارى را بررسى و مطالب آن را نقد كرد. آقا حسين نيز به تمام رديه هاى وى پاسخ داد و شمارى از محققان رد بر شيروانى را آخرين نوشته او مى دانند كه در برگيرنده مسائل: حكمى كلامى منطقى و اصولى است.61

يياد نام حضرت مهدى(عج)

گاهى گفت وگوهاى علمى پر دامنه از ديدگاه شمارى از علما سرچشمه مى گرفت و هر صاحب نظرى رساله اى در تأييد ديدگاه خود مى نگاشت بدون اين كه نسبت به مخالفان نظر خود اهانت و توهين روا دارد و يا هدفهاى ديگرى داشته باشد. ديگران نيز به نقد محترمانه آن نظر مى پرداختند و اين يكى از بهترين شيوه هاى برخورد عالمان عصر صفوى بود.

از جمله اين گونه گفت وگوها گفت وگوى علمى است كه بين ميرداماد و شيخ بهايى در جايز بودن و نبودن ذكر اسم و كنيه حضرت مهدى(عج) رخ داد. شيخ بهائى ذكر نام و كنيه حضرت را در عصر غيبت روا و ميرداماد آن را حرام مى دانست. از اين

روى در سال 1020 ميرداماد رساله اى با عنوان: شرعة التسميه نگاشت و به رواياتى بر حرام بودن ذكر نام مهدى استدلال كرد.62 كه آنها را محدث نورى در نجم الثاقب آورده است.63 شاگردان ميرداماد نيز در كتابهاى خود بر نظر استاد تأكيد كردند مانند: سيد باقر قزوينى در فلوك المشحون و قطب الدين اشكورى در محبوب القلوب.64 در برابر اينها پدر سلطان العلماء (م.1034) رساله اى در ردّ شرعة التسميه نگاشت65 و شيخ حر عاملى رساله اى با عنوان كشف التعميه فى حكم التسميه در روا بودن ذكر نام امام مهدى نوشت.66 از كمال الدين حسين بن حيدر كركى (م.1041) نيز رساله اى در روا بودن ياد نام امام مهدى به نام (اشراق) گزارش شده است.67

به گفته محدث نورى از زمان ميرداماد بحث ذكر نام امام مهدى نظرى شد.

ميرزا رفيع طباطبائى نائينى استاد علامه مجلسى68 شيخ سليمان ماحوزى69 شيخ محمد تقى قزوينى70 هر يك رساله اى در حرام بودن ياد نام امام مهدى(عج) نگاشته اند.

شرب توتون و تنباكو

در عصر صفوى مسائل نوپيدا علما و صاحب نظران را بر مى انگيخت كه به نگارش رساله هاى علمى و يا گفت وگوهاى علمى بپردازند. وقتى كه توتون به ايران وارد شد گفت وگوهايى در بين علماى دين پديد آورد و دامنه آن به تمامى لايه هاى اجتماعى نيز گسترش يافت.

واژه تنباكو و توتون را آمريكايى دانسته اند.71 گفته اند: برگ تنباكو در سال 1519م./925هـ.ق. از آمريكا به اسپانيا وارد شد و در سال 1560م. از آن جا به اروپا و سال 1565 از فرانسه به آلمان و سال 1586م./994هـ. وارد انگليس شد.

72 در عهد شاه عباس (996 ـ 1038هـ.) سال 999 به وسيله پرتغاليها وارد ايران شد.73 و در سال 1010هـ.74 و بنابر قولى در سال 1012 با اختراع غليان در ايران استفاده از تنباكو به اوج خود رسيد.75

شاه عباس با كشيدن غليان به شدت مخالف بود و آن را ممنوع كرد. اگر ديده و شنيده مى شد كه كسى چپق مى كشد بينى و لبان او را مأموران حكومتى مى بريدند و بار تنباكو را با صاحب بار به آتش مى كشيدند.76 اما تنباكو و توتون در زمان شاه صفى (حكومت 1038 ـ 1052) و شاه عباس دوم (1052 ـ 1077) رواج يافت و با آن كه حكومت مردم را از كشيدن تنباكو باز مى داشت ولى توفيقى نيافت و نتوانست كشيدن تنباكو را مهار كند.77

بين علما نيز در اين باره اختلاف پديد آمد گروهى به حرام بودن و گروهى به حلال بودن آن فتوا دادند. مولى حسام الدين ماچينى در حدود سال 1012 رساله اى به زبان فارسى درباره سود و زيان تنباكو نگاشت و مولى حاج عبدالله سمنانى شاگرد ميرداماد و نويسنده: تحفة العابدين به خواست سيد على بن حسن بن شدقم حسينى مدنى در سال 1020 آن را به عربى برگرداند و مطالبى بر آن افزود و دليلهايى بر حرام بودن شرب توتون اقامه كرد.

وى از ميرداماد نقل كرده است: اهل حجاز اين گياه را (طابه) فارسيان (تنباكو) و مردم عثمانى و ترك (تتن) مى نامند.78

عبدالحى كاشانى فصل بيستم كتاب حديقة الشيعه خود را به حكم غليان ويژه كرده است.79

گويا در دوره شاه عباس اول چون شاه با كشيدن غليان سرسختانه مخالف بود علما نيازى به نگارشِ رساله درباره حرام بودن تنباكو نديدند; امّا با رواج آن در زمان شاه صفى و شاه عباس دوم و پس از آن رساله هاى گوناگونى در حرام

بودن شرب توتون نگاشته شد:

1. تحريم تتن. از شيخ على نقى كمره اى (م.1060) وى دوازده دليل بر حرام بودن توتون اقامه مى كند و ميرزا عبداللّه افندى در نقدى كه به رساله وى مى زند دليلهاى وى را سست و بى اعتبار مى داند.80

2. حرمت شرب تتن از فخرالدين طريحى (م.1085) وى خوابى را كه از حضرت امير(ع) ديده و آن حضرت در خواب دستور به ترك شرب توتون داده نقل كرده است.81

3. حرمت شرب تتن از شيخ زين الدين على بن سليمان بحرانى (م.1064) اين رساله براى نخستين بار در بحرين نشر يافته است.82

4. حرمت شرب تتن و قهوه از شيخ حر عاملى (م.1104).83

5. حرمت شرب تتن از شيخ داود بن حسن جزائرى.84

6. حرمت شرب تتن از سيد نصرالله موسوى جزائرى كه بعد از سال 1153 شهيد شده است.85

7. حرمت شرب تتن از مولى خليل بن غازى قزوينى (1001 ـ 1089هـ.).86

در همان برهه تاريخى پانزده رساله در حرام بودن شرب تتن از سوى علماى اهل سنت نيز نگاشته شده است.87

8. در برابر اينها از رساله اى در تحليل تتن و قهوه به خامه شيخ سليمان بن على شاخورى (م.1101) گزارش شده كه در آن ديدگاه اخباريان كه شرب تتن را حرام مى دانسته اند نقد شده است.88

گفته اند: محمد تقى مجلسى شرب توتون را حلال مى دانست و حتى استعمال آن را باطل كننده روزه نمى دانست و در روزه هاى مستحبى از آن استفاده مى كرد; اما در روزه هاى واجب از شرب توتون به خاطر ترس از عوام پرهيز مى كرد.89

همچنين گفته اند: علامه مجلسى نيز شرب توتون را حرام نمى دانست بلكه گاهى در بالاى منبر غليان مى كشيد. مولى خليل قزوينى كه شرب توتون را حرام مى دانست رساله اى در اين باره نگاشت و آن را در جلد نفيسى قرار داد و براى علامه مجلسى به اصفهان فرستاد تا مگر با مطالعه آن از كشيدن غليان دست بردارد. علامه كه رساله وى را كامل ندانست مقدارى تنباكوى نفيس در جلد كتابى كه فرستاده بود براى وى فرستاد! به اين معنى كه اين رساله چيزى نداشت منتهى جلد آن براى تنباكو شايسته است.90