لطفا منتظر باشید ...
خطبه 134-راهنمائى عمر در جنگ
از سخنان آن حضرت (ع)
هنگامى كه عمر بن خطاب با او در مورد رفتن خود به جنگ با روميان مشورت كرد [اين خطبه را ابوعبيد در كتاب الاموال، ص 252 آورده است. شيخ ميثم بحرانى در شرح نهج البلاغه خود مى گويد: اين به هنگام حمله قيصر روم با تمام سپاهيان خويش به مسلمانان بوده است. به همان منبع، ج 3، ص 62 و مصادر نهج البلاغه، ج 2، ص 302 مراجعه فرماييد. م.](اين خطبه كه با عبارت «و قد توكل الله لاهل هذالدين باعزاز الحوزه» (همانا خداوند براى اهل اين دين برعهده گرفته است كه قلمرو آنان را عزيز بدارد) شروع مى شود، ابن ابى الحديد پس از توضيح پاره يى از لغات و تركيبات نكته يى را طرح مى كند و پاسخ مى دهد و آن نكته اين است كه مى گويد:)
اميرالمومنين على عليه السلام در اين خطبه عمر را از اينكه شخصا به جبهه جنگ برود منع كرده است كه مبادا كشته شود و بدان گونه همه مسلمانان از ميان بروند. اگر بپرسى پس به چه سبب رسول خدا (ص) خود در جنگها حاضر مى شد و فرماندهى جنگ را برعهده مى گرفت؟ مى گويم: به رسول خدا (ص) وعده نصرت و پيروزى داده شده و بر جان خويش ايمنى داشت و آن وعده خداوند در اين گفتار الهى است كه فرموده است: «و خداوند تو را از مردم نگاه مى دارد» [سوره مائده بخشى از آيه 67. براى اطلاع بيشتر در موردشان نزول اين آيه به تفاسير قرآن مجيد رجوع كنيد. م.، حال آنكه عمر چنين نبوده است.
]اگر بگويى پس به چه سبب اميرالمومنين عليه السلام خود در جنگهاى جمل و صفين و نهروان حاضر شد و حال آنكه مى توانست خودش در مدينه به منظور حفظ آن شهر و دفاع بماند و اميرى كار آزموده را به جنگ بفرستد؟ مى گويم: اين اشكال دو پاسخ دارد: يكى اينكه او از سوى پيامبر (ص) مى دانست كه در اين جنگها كشته نمى شود و گواه اين موضوع اين حديث و خبر مورد اتفاق همگان است كه پيامبر فرموده اند: «پس از من، على با پيمان گسلان و تبهكاران و از دين بيرون شدگان جنگ خواهد كرد» [براى اطلاع بيشتر از اين حديث در كتابهاى مختلف اهل سنت و شيعه مراجعه فرماييد به فضائل الخمسه من الصحاح السته، ج 2، ص 358. م.
]پاسخ دوم اين است كه: على (ع) مى پنداشته است در جنگ با اين گروههايى كه بر او خروج كرده اند هيچ كس جز خودش نمى تواند جاى او را پر كند و امير كارآزموده اى كه خيرخواه باشد نيافته است و پيشنهاد او به عمر هم اين است كه اميرى كار آزموده و خيرخواه بيابد و اين صفات را معتبر دانسته است. برخى از ياران على عليه السلام كه اهل جنگ بودند خيرخواه نبودند و برخى از خيرخواهان او جنگاور و دلير نبودند ناچار و به ضرورت شخصا سالارى جنگ را عهده دار شد.
(ابن ابى الحديد سپس مبحث زيرا را در مورد جنگ فلسطين و فتح بيت المقدس آورده است.)
جنگ فلسطين و فتح بيت المقدس
بدان كه اين جنگ، جنگ فلسطين است كه در آن بيت المقدس فتح شد و ابوجعفر محمد بن جرير طبرى آن را در تاريخ طبرى آورده است و چنين گفته است:چون عمر به شام رفت جانشين او بر مدينه على عليه السلام بود [اين سخن طبرى نمى تواند به طور قطع صحيح باشد و بايد آن را با احتياط پذيرفت. مورخ بزرگ ديگر قرن چهارم يعنى مطهر بن طاهر مقدسى در البدء و التاريخ، ج 5، ص 185 مى گويد: عثمان جانشين عمر در مدينه بوده است. م. على (ع) به عمر گفت: به تن خويش بيرون مرو كه آهنگ دشمنى سگ خو و هار دارى. عمر گفت: من مى خواهم با جهاد با دشمن مرگ عباس بن عبدالمطلب را به تاخير اندازم، كه اگر عباس را از دست بدهيد شر و بدى شما را گسسته مى كند همان گونه كه ريسمان گسسته شود. عباس شش سال پس از حكومت عثمان درگذشت و شر و بدى به مردم روى آورد.
]ابوجعفر طبرى مى گويد: روميان از كتابهاى خود اين موضوع را دانسته بودند كه فاتح شهر ايلياء كه همان بيت المقدس است مردى خواهد بود كه نامش سه حرف است و بدين سبب هر يك از اميران و فرماندهان مسلمان كه آنجا مى آمدند روميان نخست نام او را مى پرسيدند و مى دانستند كه او فاتح شهر ايشان نيست و چون در جنگ با روميان كار براى مسلمانان به درازا كشيد از عمر مدد خواستند و به او پيام دادند كه اگر خودت در اين جنگ حاضر نشوى براى ما فتح نخواهد شد. عمر براى آنان نوشت كه در روزى مشخص در مدخل منطقه جابيه منتظر او باشند، آنان در آن هنگام با عمر كه سوار بر خرى بود روياروى شدند، نخستين كس كه با او ديدار كرد يزيد بن ابى سفيان بود پس از او ابوعبيده بن جراح و سپس خالد بن وليد كه همگى سوار بر اسب بودند و جامه هاى ابريشمى و ديبا بر تن داشتند با او روياروى شدند. عمر از خر پياده شد و سنگريزه هايى برداشت و به آنان پرتاب كرد و گفت: چه زود از راى و انديشه خود بازگشته ايد كه از من با اين وضع و جامه استقبال مى كنيد! معلوم مى شود در اين دو سال سير شده ايد و چه زود سيرى و فربهى شما را دگرگون ساخته است! به خدا سوگند، اگر اين كار را در حالى كه فرمانده دويست تن مى بوديد و پس از دويست سال مرتكب مى شديد شما را عوض مى كردم. گفتند: اى اميرالمومنين اينها قباهايى است كه زير آن جامه جنگى و سلاح پوشيده ايم. گفت: در اين صورت عيبى ندارد!
ابوجعفر طبرى مى گويد: همينكه روميان دانستند كه عمر به تن خويش آمده است از او تقاضاى صلح كردند و عمر با آنان صلح كرد و براى ايشان عهد نامه يى نوشت كه جزيه و خراج بپردازند و از آنجا به بيت المقدس رفت، اسب عمر از حركت بازماند براى او ماديانى آوردند كه چون سوار شد شتابان و با جست و خيز بسيار به حركت درآمد، عمر از آن ماديان پياده شد و با رداى خود بر چهره اش زد و گفت: خداوند زشت بداراد كسى را كه حركات اين چنين به تو آموخته است! اسبم را به من برگردانيد. او سوار بر آن شد تا به بيت المقدس رسيد.
گويد: عمر پيش از آن بر ماديان سوار نشده بود و پس از آن هم سوار نشد و مى گفت: از تكبر و غرور به خدا پناه مى برم.
ابوجعفر طبرى مى گويد: معاويه هم هنگامى كه با عمر ديدار كرد، جامه ى ديبا بر تن داشت و گرد او گروهى از غلامان و بردگان بودند معاويه چون به عمر رسيد دست او را بوسيد. عمر گفت: اى پسر هند! اين چه حال است كه در آن ناز پرورده و خودخواه و صاحب نعمت شده اى و به من خبر رسيده است كه نيازمندان بر در [براى اطلاع در مورد متن اين نامه ها به تاريخ طبرى ترجمه ى مرحوم ابوالقاسم پاينده. ص 1789 و ترجمه ى الوثائق، به قلم اين بنده، ص 360 مراجعه فرماييد. م.
]خانه ات مى ايستند! معاويه گفت: اى اميرالمومنين اين جامه از اين سبب است كه ما در سرزمين دشمن هستيم و دوست مى داريم آثار نعمت خداوند را بر ما ببينند و اما پرده دار براى اين است كه مى ترسيم اگر آسان بگيريم و بذل و بخشش كنيم مردم گستاخ شوند. عمر گفت: از هيچ چيز از تو نمى پرسم مگر اينكه مرا در تنگناى بيشترى چون بند انگشتان قرار مى دهى. اگر راستگو باشى اين انديشه خردمند است و اگر دروغ گويى باز هم خدعه زيركانه است.
مردم گفتگوى معاويه و عمر را به گونه ديگرى هم روايت كرده اند و چنين گفته اند كه: چون عمر به شام آمد در حالى كه سوار بر خر كوته قامت بود وارد شد، عبدالرحمان بن عوف هم سوار بر همان گونه خر بود، معاويه در حالى كه با لشكرى كاملا مسلح بود با آن دو رويارو شد، پاى خود را خم كرد و از اسب پياده شد و به عمر به خلافت سلام داد. عمر به او پاسخ نداد. عبدالرحمان به عمر گفت: اى اميرالمومنين، بر اين جوان سخت گرفتى، اى كاش با او سخن مى گفتى. عمر به معاويه گفت: تو سالار اين لشكرى كه مى بينم؟ گفت: آرى. عمر گفت: علاوه بر آن به سختى خود را در حجاب قرار داده اى و نيازمندان بر در خانه ات منتظر مى ايستند! گفت: آرى همين گونه است. عمر گفت: اى واى بر تو! چرا؟ معاويه گفت: از آن رو كه ما در سرزمين و كشور دشمنيم كه جاسوسان ايشان در آن بسيارند و اگر ساز و برگ كافى نداشته باشيم ما را كوچك مى شمرند و بى حرمتى مى كنند و بر امور پوشيده ما هجوم مى آورند وانگهى من كارگزار تو هستم اگر بر من كاستى گيرى كاسته مى شوم و اگر بر قدرتم بيفزايى افزوده مى شوم و اگر مرا متوقف بدارى متوقف مى شوم. عمر گفت: اگر دروغ گويى، اين راى زيركانه است و اگر راست گويى، چاره انديشى خردمندانه است، هيچ گاه درباره چيزى از تو نپرسيدم مگر اينكه مرا در تنگنايى تنگ تر از فاصله درز دندانها قرار دادى، ديگر نه به تو فرمانى مى دهم و نه تو را از كارى نهى مى كنم. چون معاويه برگشت عبدالرحمان گفت: اين جوان در مورد ايرادى كه بر او گرفتى خوب پاسخ داد. گفت: آرى به همين سبب بود كه حرمتش را نگاه داشتيم.
ابوجعفر طبرى مى گويد: عمر از مدينه چهار بار آهنگ شام كرد: يك بار با اسب، بار دوم با شترى، بار سوم با استر و بار چهارم با خر، او شناخته نمى شد و چه بسا كه كسى از او مى پرسيد: اميرالمومنين كجاست؟ و عمر سكوت مى كرد. گاهى مى گفت: از مردم بپرس و هر گاه به شام مى آمد جامه كهنه و فرسوده يى كه پشت و رو شده بود بر تن داشت و چون مردم بر سفره او حاضر مى شدند خشن ترين خوراك را مى ديدند.
طبرى مى گويد: در يكى از اين سفرهاى چهارگانه كه به شام آمد با طاعون مصادف شد كه در شام آشكار و همه گير بود، با مردم مشورت كرد همگى به او اشاره كردند كه برگردد و وارد شام نشود جز ابوعبيده بن جراح كه او به عمر گفت: آيا از تقدير خداوند متعال مى گريزى؟ گفت: آرى، از تقدير خداوند به وسيله تقدير او به سوى تقدير او مى گريزم، اى ابوعبيده كاش كس ديگرى غير از تو اين سخن را گفته بود. چيزى نگذشت كه عبدالرحمان بن عوف آمد و براى آنان اين روايت را از قول پيامبر (ص) نقل كرد كه فرموده است «چون در سرزمينى بوديد كه در آن طاعون است از آن بيرون مرويد و چون به سرزمينى رسيديد كه در آن طاعون است وارد مشويد» عمر خدا را ستايش كرد كه آنچه در دل او بوده موافق آن خبر است و راى و اشاره مردم هم با آن حديث موافق است و از همانجا به مدينه برگشت. ابوعبيده در آن طاعون مرد و اين طاعون معروف به طاعون «عمواس» [تلفظ اين كلمه را گوناگون ضبط كرده اند، نام ناحيه يى از نواحى فلسطين و نزديك بيت المقدس است. اين طاعون به نقل ياقوت در سال هيجدهم بوده است. براى اطلاع بيشتر به معجم البلدان، ج 6، ص 225، چاپ 1906، ميلادى مراجعه فرماييد. م. است كه به سال هفدهم هجرى بوده است.
]
