اسرار نماز - اسرار نماز نسخه متنی

اسرار نماز

به قلم مبارك عالم ربانى، صاحب كرامات مرحوم حاج شيخ حسنعلى اصفهانى (قدس سره الشريف)

مختصرى از زندگانى حاج شيخ

بسمه تعالى

عالم ربانى مرحوم حاج شيخ حسنلى اصفهانى قدس سره الشريفه فرزند على اكبر بن رجبعلى مقدادى اصفهانى (رحمه الله) در شب دوشنبه و يا جمعه 15 ذى القعده الحرام 1279 ه‍ق درمحله معروف به جهانباره اصفهان ديده به جهان مىگشايد وى از بدو تولد تا سنين حدودا (يازده سالگى) تحت عنايات و توجهات خاص استاد حاج محمد صادق تخته فولادى قرار مىگيرد تا اينكه در سن يازده سالگى، حاجى از دار فانى به دار باقى ارتحال مىكنند و حاج شيخ از آن پس شبها مشغول عبادت و رياضت و روزها مشغول تحصيل علوم مختلف، مخصوصا علوم دينى در اصفهان مىشوند، و سپس براى تكميل معارف به نجف اشرف، كنار مرقد مطهر حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) مشرف مىشوند و در محضر علماى آن زمان، مخصوصا مرحوم حاج سيد مرتضى كشميرى (رحمه الله) به تحصيل و تكميل علوم و تزكيه نفس مىپردازند و پس از بهره گيرى علوم ظاهرى و باطنى به اصفهان مراجعت مىكنند حاج شيخ در طول سالهاى 1303 تا 1329 ه‍ق چندين مسافرت به مشهد مقدس و نجف اشرف و مدينه منوره و مكه معظم مىكنند ولى از 1329 تا 1361 ه‍ق كه پايان عمر شريف آن بزرگوار بود در مشهد مقدس رحل اقامت مىافكند و روزها مشغول تدريس و شبها مشغول عبادت و رياضت مىشوند تا سرانجام صبح روز يكشنبه 17 شعبان 1361 ه‍ق روح مباركش به عالم قدس و بقا، ارتحال مىنمايند و جنازه آن مرد بزرگ باشكوه تمام توسط اهالى مشهد كه همه شهر آن روز تعطيل مىشود، تشييع و در ايوان عباسى صحن مطهر امام رضا (عليه السلام) كه هم اكنون زيارتگاه علاقه مندانش است، دفن مىگردند آثار و بركات آن وجود مبارك و كراماتى كه از آن مرد خدا به ظهور رسيده، در اين مجمل نگنجد.

روحش شاد، روانش جاودان باد.

بسم الله الرحمن الرحيم

خداوند متعال، در آيات عديده اى، از قرآن مجيد، نماز را به بندگان خود تاءكيد فرموده است: در سوره نساء آيه 103 مىفرمايد: فاقيموا الصلوة ان الصلوة كانت على المؤمنين كتابا موقوتا نماز را به پاى داريد كه نماز براى اهل ايمان حكمى لازم و فريضه اى واجب و حتمى است.

در سوره بقره ايه 238 مىفرمايد: حافضوا على الصلوات و الصلوة الوسطى وقوموالله قانتين نسبت به نمازها و به ويژه نماز وسطى (كه به عقيده اكثر مفسران، نماز صبح است) مراقبت و دقت كافى و لازم به كار بريد و در اطاعت خداوند فروتن باشيد.

و نيز در سوره ابراهيم، آيه 31، مىفرمايد: قل لعبادى الذين امنوا يقيموا الصلوة بگو (اى پيامبر) به بندگانم كه ايمان آورده اند، نماز را بپاى دارند.

در سوره طه آيه 14، فرمايد: اننى انا الله لااله الا انا فاعبدنى و اقم الصلوة لذكرى بدون هيچ ترديد من خداوندگارم، و خدايى جز من نيست؛ پس مرا پرستش كن و بياد من نماز را بپاى دار.

در سوره عنكبوت، آيه 45 فرمايد: و اقم الصلوة ان الصلوة تنهى عن الفحشاء و المنكر نماز را برپاى دار كه نماز، از فحشاء و منكر و زشتيها و نارواها باز مىدارد...

حضرت رسول اكرم (صلّى الله عليه وآله) فرمود: من ترك الصلوة متعمدا فقد كفر آنكس كه به عمد و اختيار، نماز نخواند، قطعا كافر شده است

در حديث ديگر فرمود: ما بين العبد و الكفر ترك الصلوة فاصله ميان بنده و كافر گرديدن او، ترك نماز است.

نيز از پيامبر خداى مروى است كه: لايزال الشيطان ذعرا عن المؤمن ما حافظ على الصلوة الخمس، فاذا ضيعهن تجرء عليه، و اوقعه فى العظائم شيطان پيوسته و تا آن زمان كه مؤمن بر نمازهاى پنجگانه خود مراقبت دارد از وى هراسان است ولى چون آدمى نماز خود را ضايع كند، شيطان نيز بر او جسور مىگردد و در گناهان بزرگش مىافكند.

بارى بدان اى عزيز! كه علماء بزرگ اسلام، طريق تكميل انسان را در اين دو جمله خلاصه كرده اند: التعظيم لامرالله و الشفقة على خلق الله بزرگ داشتن اوامر الهى: از قبيل نماز و روزه و حج و جهاد و... كه اين حكمهاى خدا را بزرگ شمارند و با احترام كامل بجا آورند و محبت نسبت به مخلوق خداوند از آن نوع محبت كه بزرگتران نسبت به كوچكتران خود، مرعى مىدارند، و همراه با نوعى نگرانى و ترس است فى المثل: محبت پدر و مادر، نسبت به فرزند خردسال كه مىگويد: مىترسم بچه برود بيرون، صدمه اى به او بخورد و يا مىترسم بچه گرسنه بماند يا مىترسم بچه اينگونه غذا بخورد و ناخوش شود اينگونه محبت كه در فارسى آن را به مىترسم معنى مىكنند، شفقت است ما حصل آنكه با بندگان خدا مثل اولاد خود محبت داشته باشد.

سفر آدمى به سوى خدا

اى عزيز! آدمى را سفرى بى نهايت و منزلهائى پرخوف و خطر و بى غايت، در پيش است و بيشتر مردم از اين راه بى پايان و تحصيل اسباب نجات از مهالك آن غافلند.

حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) فرمود: رحم الله امرء، عرف من اين و الى اين، ولاين خدا رحمت كند كسى را كه بداند: از كجا آمده است و به كجا مىرود و براى چه آمده است.

و اين سه مطلب در دو آيه شريفه از قرآن مجيد انا لله و انا اليه راجعون، سوره بقره، آيه 156 ما از آن خداييم و به سوى او نيز باز گردانده ايم. و ما خلقت الجن و الانس الا لعيبدون، سوره ذاريات آيه 56 جن و انس را نيافريديم، مگر براى آنكه پرستش كنند؛ بيان گرديده است.

از نزد خدا آمده ايم و بازگشت ما نيز به سوى اوست، اما براى چه كار آمده ايم براى عبادت و خداشناسى ولى چرا خداوند لعيبدن گفت و ليعرفون نفرمود؟ براى اينكه بفهماند كه طريق خداشناسى منحصر است به بندگى و عبادت. زيرا كه آدمى به هر كس كه نزديكتر شد، شناسائيش از او بيشتر مىشود و شناسائى هركس نسبت به خداوند با اندازه قرب او به خدا است. اين است كه در همه عبادات نيت و قربت شرط است و هر عبادتى را به وقت نيت مىگوئى: قربة الى الله.

و در حديث كافى آمده است كه: ان العبد ليتقرب الى بالنوافل، حتى كنت سمعه الذى يسمع به، و بصره الذى يبصربه، و يده التى يبطش بها بنده من به سبب اعمال مستحب و نوافل تا آنجا كه به من نزديك مىگردد كه گوش و چشم و دست وى مىگردم، همان گوش كه با آن مىشنود و همان چشم كه با آن مىبيند و همان دست كه با آن كار مىكند.

در اينجا خداوند مىفرمايد كه: چنين بنده اى به من مىشنود و نه به اين گوش ظاهر و به من مىبيند و به من مىدهد و مىستاند. يعنى: ديگر از خود هوايى و خويشتنى براى او باقى نمانده است و هرچه مىكند، براى خدا مىكند.

روايت شده است كه حضرت اميرالمؤمنين صلوات الله و سلامه عليه در جنگ، بر كافرى غالب شد و او را بر زمين زد كه بكشد در اين حال، او آب دهان به صورت مبارك حضرت انداخت حضرت از روى سينه او برخاست و او را نكشت علت اين كار را پرسيدند، حضرت فرمود: غضب بر من مستولى شد و نخواستم در اين كار، جز رضاى خدا باشد، لذا قدرى صبر مىكنم تا غضبم فرو نشيند سپس آن شخص مسلمان شد و گفت: اين كار همه براى خدا است.

بارى، سفر آدمى داراى شش مرحله است و هر مرحله را منازل بسيارى است كه بعضى مرحله سوم را كه فضاى اين عالم است تحديد به هجده هزار منزل كرده اند مرحله اول، صلب پدر، و مرحله دوم رحم مادر، مرحله سوم عرصه و فضاى عالم اجسام، مرحله چهارم قبر و عالم برزخ، مرحله پنجم عرصات قيامت كه داراى پنجاه موقف مىباشد و در هر موقف، انسان مورد سؤال قرار مىگيرد و در صورت داشتن خطا، هزار سال در آن موقف حبس مىشود. يوما مقداره خمسين الف سنة مما تعدون، سوره معارج، آيه 4، مرحله ششم بهشت يا دوزخ است. در اينجا است كه خطاب مىرسد: و امتازوا اليوم ايها المجرمون، سوره يس آيه 59، اى مجرمين! امروز از مؤمنين جدا شويد و اين مرحله آخر، منزل خلود و جاودانگى است.

اما تمام گفتگوها درباره منزل سوم يا عرصه اين عالم است كه هرچه بايد بشود، در اينجا مىشود، اين است كه اينجا را دار الزارعه يا مزرعه گفته اند، زيرا كه هر تخمى كه در عرصه دنيا بكارى، همان را در قيامت بدروى.

دنيا را دارالتجارة، يعنى: تجارتخانه هم گفته اند، زيرا: ان الله اشترى من المؤمنين انفسهم و اموالهم بان لهم الجنة، سوره توبه، آيه 111 خداوند در ازاء بهشت، خريدار جانها و اموال مؤمنين است حال اگر فروشنده از اصحاب يمين باشد، جان و مال دهد و در عوض بهشت بستاند و اگر از سابقين باشد، به درك مقام العبودية جوهرة كنهه الربوبية - عبوديت و بندگى جوهر حقيقتى است كه، كنه و باطن آن ربوبيت و پروردگارى است - نائل گردد و در اينجا است كه حضرت حق مىفرمايد: عبدى اطعنى اجعلك مثلى بنده من، مرا اطاعت كن تا تو را مثل خود قرار دهم در دنيا است كه نقد انسانى را به محك امتحان مىزنند: و لنبلونكم حتى نعلم المجاهدين منكم، سوره محمد (صلّى الله عليه وآله) آيه 31 شما را مىآزمائيم تا مجاهدين راه خدا را از غير مجاهدين، جدا سازيم و اكتساب سعادت و شقاوت در همين منزل انجام مىشود.

اى عزيز، دنيا رباطى است كه بر سر باديه قيامت نهاده اند و تو را در آن رباط، روزى چند مهلت است كه براى راه قيامت خود، توشه اى برگيرى و در اين چند روز نعم ظاهرى و باطنى را براى تو مهيا كرده اند و احكام الهيه و طريق اكتساب مقامات عاليه اخروى را به لسان انبياء و رسل، براى تو بيان فرموده اند و حجج الهيه را براى تو تمام كرده اند و كيفيت اكتساب سعادت و شقاوت را بيان نموده اند و هديناه النجدين راه بهشت و دوزخ را به وى نموده ايم و به او فهمانده ايم كه اگر بخواهى، مىتوانى اين نعمتهاى فانى دنيوى را، سرمايه و وسيله لذات و درجات بهشتى، يا عذاب و شدائد و دركات جهنم قرار دهى، چه زيبا سروده است:

بارى طريق تكميل انسان در دو جمله: التعظيم لامرالله و الشفقة على خلق الله خلاصه شد كه اين دو مطلب به منزله دو پا است براى سالك راه خدا و دو بال است براى طائر الى الله كه در قيامت با آن دو، از عقبه صراط به آسانى بگذرد. قسم اول: به خالق متعلق است و آن را حق الله گويند. مانند نماز و روزه و حج و جهاد و امر به معروف و نهى از منكر و تلاوت قرآن كريم.

قسم دوم: متعلق به مخلوق خدا است و آن را حق الناس نامند. چون: خمس و زكوة و صدقه و تربيت ضعفا و ايتام و كمك به درماندگان و ستمديدگان و افضل قسم نخستين نماز است كه فرموده اند: الصلوة عمود الدين، ان قبلت قبل ماسواها و ان ردت رد ماسواها نماز، به منزله ستون دين است اگر نماز مورد قبول پروردگار افتد، اعمال ديگر آدمى نيز، مقبول درگاه خواهد شد و اگر نماز، مردود گردد ساير اعمال و عبادات را نيز، وقعى و ارزشى نخواهد ماند.

نماز ستون دين

دين را به چادرى كه در آن منزل مىكنند و نماز را به تيرك وسط چادر، تشبيه كرده اند كه اگر تيرك باشد، چادر برپا است اگر چه بعضى از بندهاى چادر گسسته باشد و اگر تيرك خوابيد و افتاد، چادر نيز خواهد خوابيد، اگر چه ريسمانهايش در نهايت استحكام باشد، و ديگر نمى توان از آن منتفع شد.

قيام به اداى حقوق نماز، جز از ارباب قلوب متصور نشود، زيرا كه حقيقت و روح و قلب نماز، راز و نياز با حضرت احديت و مناجات با رب الارباب و حضرت صمديت است و ركوع و سجود و تشهد و تكبير و تسليم و اذكار، صورت ظاهرى نماز است و به همين سبب است كه فرمودند: از نماز آن مقدارش مقبول واقع مىشود كه نمازگزار در حين انجام و تكلم به آن قلبش متوجه معانى آن باشد.

محمد بن مكى بغدادى در كتاب تبصرة العارفين از ائمه هداى سلام الله عليهم روايت كرده است كه: ان الاعمال الجسدانية اذا لم يعرف معناها، لا يقع لها فى الاخرة اجر اعمال بدنى: مانند نماز و دعا، اگر معنى آن را نفهمد در آخرت، اجرى براى عامل آنها نخواهد بود و در حقيقت، نمازى كه زبان به آن متكلم بوده است و قلب به جاى ديگرى توجه داشته است، نماز نيست.

و خداوند متعال در قرآن مجيد فرمايد: يا ايها الذين آمنوا لاتقربوا الصلوة و انتم سكارى حتى تعلموا ما تقولون، سوره نساء، آيه 43 در حال مستى و بى خبرى، به نماز نزديك نگرديد، تا آن كه بدانيد چه مىگوييد.

آرى، چنين نماز كه بدون توجه كامل دل انجام شود، گرچه وظيفه واجب به آن ساقط شده است ليكن آن را احترامى و ارزشى بايد و شايد نيست.

يكى از بزرگان ابتدا به جوالبافى اشتغال داشته است و روزى يك جوال مىبافت، و آخر هفته، حساب مىكرد و مزد شاگردهايش را مىپرداخت روزى به هنگام حساب، يك جوال از قلم افتاد و آنچه فكر كردند كه آن را به چه كسى داده اند، به خاطرشان نيامد غروب نزديك بود و استاد نماز نخواند بود، مشغول نماز شد و در نماز، به خاطرش آمد كه آن جوال را به چه كسى داده است پس از اتمام نماز شاگردش را خواسته و به او گفت: جوال را به فلانى داده ايم شاگردش گفت: استاد! تو نماز مىخواندى يا جوال پيدا مىكردى و استاد از اين واقعه، متنبه شد و مشغول اصلاح خود و قلب خود گرديد.

در احوال سيد رضى و سيد مرتضى، رضوان الله عليهما، نوشته اند كه: سيد رضى، به برادر بزرگ خود، سيد مرتضى به جماعت اقتدا نمى كرد. برادر مهتر، شكايت اين كار، نزد مادر برد و سيد رضى، به توصيه مادر به مسجد برادر آمد و به او اقتدا كرد اما در اثناء نماز، ناگهان، نماز خود را برهم زد و از مسجد بيرون شد سيد مرتضى نزد مادر آمد و گفت: سيد رضى، آنچه امروز كرد، بدتر از پيش بود مادر، ماجرا را از سيد رضى جويا شد گفت: در اثنائ نماز ناگهان ديدم كه برادرم در خون حيض غرق است؛ به ناچار نماز را شكستم كه طهارت شرط صحت نماز است مادر، شرح حال، باسيد مرتضى در ميان نهاد. سيد گفت: راست مىگويد؛ زيرا ما آنگاه كه به مسجد مىرفتم زنى در راه، مساءله اى از احكام خون حيض از من پرسيد به او پاسخى دادم، اما در اثناء نماز به اين انديشه در افتادم كه جوابى كه دادم، درست بوده و يا اشتباه بوده است..

و در حديث آمده است كه: از نماز برخى مردم، نصف و گاهى ثلث يا ربع آن پذيرفته مىشود و نمازگزار گروهى ديگر را همچون جامه كهنه اى كه به هم پيچند، پيچيده و بر سر نمازگزار مىكوبند نماز را تشبيه فرمود به جامه اى كه شخص آن را درست گرفته و در مقام فروش برآمده است. وقتى جامه را مىستاند كه نگاه كرده و بخرد، مىبيند كه هيچ جاى درست در آن نيست كه لااقل هيئت آن را برهم زند و چيز ديگرى از آن درست كند، لذا جامه را به هم پيچيده و پيش صاحبش مىاندازد و مىگويد: اين كه به هيچ دردى نمى خورد، براى چه آن را به بازار آورده اى

بدان اى عزيز! كه هر آنچه مورد نياز آدمى است. يك صورت نازله و اقل ما يقنعى دارد كه امر انسان به آن مىگذرد، سپس كم كم بالا مىرود تا به درجه فوق فوق برسد مثلا انسان براى آنكه خود را از سرما و گرما حفظ كند، احتياج به منزلى دارد، مثل منزل كشاورزان، سپس بالا مىرود تا مىرسد به منازلى كه براى اعيان و اشراف است، همچون پاركها و عماراتى كه در اين ايام متداول شده است. يا اينكه وقتى انسان در پى آموختن خط مىرود، اقل مرتبه آن همان است كه بتواند چيزى بنويسد و به وسيله نوشتن و محاسبه به عنوان مثال، اموالش را حفظ كند و يك مرتبه عالى دارد مثل خط خوش نويسانى همچون احمد نيريزى در نسخ و درويش عبد المجيد در شكسته و مير عماد در نستعليق و بايسنقر در ثلث، كه تا به امروز كسى مثل آنها ننوشته است نماز را نيز به همين نحو فرض كن يك مرتبه نازله آن چنين است كه بگويند مسلمان است و بدن او پاك است و نمازگزار است سپس اين نماز بالا مىرود تا به مرتبه اى برسد كه نمازگزار ابدا در نماز، خيال دنيا به خود راه نمى دهد، و از آن بالاتر اينكه خيال هيچ چيز، حتى خيال آخرت را نيز در او راهى نباشد، و تمام توجه او معطوف به راز و نياز و مناجات با رب الارباب است، و حصول اين مرتبه، همچون خوشنويسى، بدون زحمت و مشقت و طول زمان، ممكن نيست نيك بنگر كه وقتى كسى مىخواهد خوشنويس شود، چقدر بايد زحمت بكشد و مشق كند و خدمت اساتيد كند واز آن ها تعليم بگيرد تا بتوان او را خوشنويس ناميد.

پس اى عزيز! بدان كه مرتبه مناجات با خداوند مرتبه بسيار رفيعى است و نياز به همت عالى دارد تفكر كن كه ظهور قرآن، و نزول فرقان،، بعد از چهل سال سلوك و مجاهدات و توجه و تفكر، كه غالبا در كوه حراء مىبود، بر پيغمبر اكرم (صلّى الله عليه وآله) واقع شد پس جمعى كه بدون اين حال و به غير اين كلام به تلاوت كلام الله مشغول مىشوند، اگر چه از اين بحر بدان فيض نمى رسند، ولى آخر از رشاشه نورى و حشاشه حضورى، خالى و عاطل نيستند اما وصول به اين مقام عالى، مريد را بعد از مرور دهور و مجاهده بسيار اقامه صلوات مسنونه و ادامه آن، كه ورد متوسطان ارباب سلوك و روش معتدلان اصحاب قلوب است كه ديده و بصيرتشان به كحل الجواهر، و قرة عينى فى الصلاة متحكل شد، فراهم مىشود و در آن حالت است كه زمزمه نماز به موجب حديث: المصلى يناجى ربه (نمازگزار، با پروردگار خود، در حال مناجات و راز و نياز است) به مناجات با پروردگار مبدل مىگردد و از غايت صدق و توجه و خلوص و استغراق كه در اين حال به بنده دست مىدهد، پيامبر فرمود: الصلوة معراج المؤمن، (نماز معراج نمازگزار مؤمن است و به عبارت ديگر، نماز وسيله تقرب به خدا و عروج بنده مىگردد).

نماز را در شب معراج، به پيامبر اكرم (صلّى الله عليه وآله) آموختند و چون بازگشت، امت خود را امر فرمود كه صلوا كما راءيتمونى اصلى به همين ترتيب كه مىبينيد نماز مىگزارم، نماز بگزاريد، اين است كه پيامبر اكرم (صلّى الله عليه وآله) نماز را معراج مؤمن قرار داد.

سابق اين ميدان و فارس اين جولان، بعد از حضرت رسول اكرم (صلّى الله عليه وآله) اميرالمؤمنين عليه الصلوة و السلام است كه در نماز، چندان مستغرق بحر احديت بودند، كه پيكان تير، از پاى مباركش بيرون كشيدند و از درد آن، آگاه نگرديد و در توجه و توكل، چنان صادق بود كه در ليلة الهرير آن شب وحشتناك كه شمشير و تير از اطراف و جوانب مىباريد، در ميان دو لشكر جنگجو، مصلى گسترد و از ورد و نوافل شبانه خود غفلت ننمود و در آن شب پرآشوب، هزار ركعت نافله شبانه را به جاى آورد.

مراد از نماز، حضور دل و استغراق كامل و فناء ذات عابد در معبود و فوز به مشاهده حق است اما مبتدى را براى وصول به اين مقام رياضت بسيار و مجاهده بيشمار لازم است. به نحو اجمال بگويم كه: تا مدتى به امر قلب مشغول نشوى، فارس اين ميدان نمى توانى شد.

اهميت و اسرار نماز

بارى اى عزيز! اسرار نماز آنگاه حاصل شود كه شش چيز حاصل باشد:

اول: حضور دل، يعنى: دل را به هنگام نماز، به هيچ چيز جز پروردگار جلت عظمته تعلق نباشد.

دوم: فهم كردن معانى قرائت و ذكر و تسبيح نماز، به طورى كه دل در فهم آن الفاظ، مطابق زبان باشد.

سوم: تعظيم، يعنى، در آن حالت، عظمت معبود و جلال و جبروتش در خاطر نمازگزار باشد.

چهارم: هيبت، يعنى: از غايت عظمت پروردگار، خوف بر دلش هجوم آرد كه مبادا در اين عبادت تقصيرى باشد.

پنجم: اميد كه مقام كرم وجود خداوند اكرم الاكرمين بر او معلوم باشد، كه از نهايت مرحمت، او را محروم و بى نصيب نخواهد فرمود و گناهانش را خواهد بخشيد.

ششم: شرم، يعنى: خود و عبادت خود را كوچكتر از آن بداند كه شايسته درگاه باشد وعبادت خود را در نهايت شرمسارى و بندگى را با سرافكندگى، به انجام رساند.

همچنانكه براى انجام هر كارى، اسباب و لوازم خوب و مناسب، سبب پيشرفت آن و به نتيجه مطلوب رسيدن است، در اين مقام نيز بايد ادعيه و اخبارى كه در نماز وارد است مد نظر آورد كه يكى از آنها حديثى است كه درباره نماز اول وقت است.

در روايت آمده است كه اختبروا شيعتى بخصلتين، فان كانتا فيهم فهم شيعتى حقا؛ محافظتهم لاوقات الصلوة و مواساتهم فى المال مع اخوانهم المؤمنين، وان لم يكونا فيهم، فاعزب ثم اعزب ثم اعزب با دو خصلت زير، شيعيان مرا باز شناسيد. اگر اين دو خصلت در ايشان بودت شيعه واقعى هستند يكى از آن دو، رعايت اوقات نماز است به اين معنى كه: نماز را در اول وقت آن، بجاى آورند. ديگر آنكه در ثروت و مال خود، با برادران ايمانى به مواسات رفتار نمايند ليكن اگر از اين دو خصلت، عارى و بى بهره باشند، از آنان، سخت برحذر باش واز ايشان دورى گزين، دورى گزين و دروى گزين.

و در حديث ديگر آمده است كه: ان الصلوة اذا ارتفعت فى وقتها، رجعت اليب صاحبها و هى بيضاء مشرقة و تقول: حفظتنى حفظك الله، و اذا ارتفعت فى غير وقتها و بغير حدودها، رجعت الى صاحبها و هى سودآء مظلمة تقول: ضيعتنى ضيعك الله

نماز، چون در وقت آن گزارده شود، سپيد و درخشان نزد، صاحب خود باز مىگردد و مىگويد: همان طور كه مرا رعايت كردى، خداوند تو را مورد رعايت و حفظ خويش قرار دهد. ليكن اگر نماز، در غير وقت آن گزارده شود و رعايت حدود آن نشود، سياه و ظلمانى نزد صاحب خود مىآيد و مىگويد: همان گونه كه مرا ضايع ساختى خدايت ضايع و تباه سازد. حال ببين اين نمازى كه ما، چشم شفاعت به آن داريم چگونه به ما نفرين مىكند ويل لمن كان شفعائه خصمائه واى به حال كسى كه شفيعان او، دشمنانش باشند.

در هر حال، بايد كه توفيق و تا توفيق و مرحمد ذات احديت كرد كه اوست ولى توفيق و تا توفيق و مرحمت ذات احديت نباشد هيچ كس را شايستگى انجام عبادتى، حاصل نخواهد گرديد.

اميرالمؤمنين (عليه السلام) فرمودند: دوازده آيه از تورات را برگزيده و آن را از عبرى به عربى ترجمه كرده و روزى سه نوبت در آن ها تاءمل مىكنم يكى از آن دوازده آيه اين است: يابن ادم ان قمت بين يدى، فقم كما يقوم العبد الذليل بين يدى ملك جليل و كن كانك ترانى فان لم ترانى فانى اراك اى فرزند آدم، چنان در برابر من به نماز و نياز پرداز كه بنده اى بى مقدار در برابر پادشاهى عظيم الشاءن به پاى مىايستد به هنگام نماز چنان باش كه مرا در برابر خود مىبينى اگر تو مرا نتوانى ديد، من تو را مىبينم و به كار و رفتار تو، واقف و آگاهم.

به عنوان مثال، وقتى جماعتى در محضر سلطان حضور مىيابد، آنهايى كه چشم دارند وقتى سلطان مىآيد او را مشاهده مىكنند و به لوازم ادب رفتار مىكنند و آنهايى كه نابينا هستند و سلطان را نمى بينند وقتى به آنها گفته مىشود كه سلطان آمده است، اگر چه سلطان را نمى بينند اما مؤدب و با خضوع مىايستند.

از پيامبر اكرم (صلّى الله عليه وآله) منقول است كه: چون بنده به نماز ايستد و به چيزى جز معبود جل جلاله توجه كند، خداوند فرمايد: بنده من به چه مىانديشى، مگر از من مهربانتر و بزرگوارتر سراغ دارى و اگر بار ديگر توجه خود به جايى معطوف دارد، فرمايد: بنده من آن كيست كه از من بهتر يافته و به او توجه كرده اى و چون بار سوم، به غير خداوند متعال توجه كند، حق تعالى او را از رحمت خود، دور و مهجور سازد و آن نماز، به فضاحت تمام به او گويد: فضحك الله فى الملاء الاعلى، كما فضحتنى على رؤوس الاشهاد خداوند تو را در برابر فرشتگان عالم بالا، رسوا و مفتضح سازد، همان گونه كه مرا نزد همگان، رسوا و مفتضح نمودى.

اى عزيز! اين نماز نهايت ارتفاع سير هر سالك و رهرو است كه بلاواسطه با خداوند خطاب مىكند و جمله مباركه اياك نعبد و اياك نستعين را در هر نماز تكرار مىكند. اينك ملتفت باش كه در اين مقام غافل نباشى و حواس و انديشه خويش را، تنها به سوى او دارى.

در حديث است كه حضرت امام جعفر بن محمد الصادق (عليه السلام) وقتى در نماز به آيه شريفه بالا رسيد، آنقدر مكرر فرمود كه از خود بى خود شد و بر زمين افتاد و چون به حالت عادى باز آمد از خود بى خود شد و بر زمين افتاد و چون به حالت عادى باز آمد، سبب آن وضع را پرسيدند فرمود: لازال اكررها حتى سمعت من قائلها آنقدر آن آيه را تكرار كردم تا آن را از گوينده حقيقى آن، باز شنيدم و ذوق اين سماع و لذت اين استماع، مرا از هوش بر دو بى خود از خويشتنم ساخت.

مولانا جلال الدين رومى فرمايد:

هرچه او گويد، پرى گفته شود - زين سرى نه، زان سرى گفته شود

اگر حديث العبودية جوهرة، كنهها الربوبية را شنيده باشى، پس بدان كه عبادت آب حيات است و اگر روح انسان از اين چشمه، نوش كرد، نعمت دنيا و عقبى را فراموش كرد.

آرى به قول شاعر مرا دلى است كه از يار، يار مىطلبد حضرت سيد الشهدا ارواحنا له الفداء مىفرمايد: مافقد من وجدك، و ما وجد من فقدك آن كس كه تو را يافت، هرچه را از دست داده و آنكس كه تو را از دست داده چه بدست آورده است

بسيار نيكو است كه قبل از مشغول شدن به نماز اين دعا كه از اساتيد و بزرگان شنيده شده است، خوانده شود رب اعوذ بك من همزات الشياطين، و اعوذ بك رب ان يحضرون رب اساءلك حولا من حولك، و قوه من قوتك، و تاءييدا من تاءييدك، حتى لا ارى غيرك، و لااشاهد سواك خدايا! پناه مىبرم به تو از عيبجوئيهاى شيطان و پناه مىبرم به تو از حضور شيطان در نمازم. خدايا! سؤال مىكنم از تو انتقالى از انتقالات تو را كه به وسيله آن، از خيالات فاسده را كه به وسيله آن نماز را به جاى آورم، زيرا كه به قوه خود نمى توانم، و سوال مىكنم از تو توفيقى از توفيقهايت را كه به واسطه آن، در نماز غير تو و انوار جمال و جلال تو را مشاهده نكنم، يعنى: ريا و نظر به مخلوق نباشد.

جابر بن عبدالله انصارى، رحمة الله عليه روايت كرده است كه: در خدمت مولا اميرالمؤمنين على (عليه السلام) بودم حضرت كسى را مشاهده كرد كه سرگرم نماز است به وى فرمود: اى مرد، آيا از تاءويل نماز با خبرى عرضه داشت: مگر نماز به جز آنكه عبادت خداوند است، تاءويلى دارد؟ امام فرمود: اى و الذى بعث محمدا (صلّى الله عليه وآله) بالنبوة، ما بعث الله نبيه بامر من الامور، الا وله مشابه و تاءويل و تنزيل و كل ذلك يدل على التعبد فقال له: علمنى ماهو يامولاى فقال: تاءويل تكبيرتك الاولى الى احرامك ان تخطر فى نفسك اذا قلت الله اكبر من ان يوصف بقيام او قعود، و فى الثانية ان يوصف بحركة او جمود و فى الثالثة، ان يوصف بجسم او بشبه او يقاس بقياس و تخطر فى الرابعة ان تحله الاعراض او تؤلمه الامراض و تخطر فى الخامسة ان يوصف بجوهر او عرض او يحل فيه شى ء و تخطر فى السادسة ان يجوز عليه مايجوز على المحدثين من الزوال و الانتقال و التغير من حال الى حال، و تخطر فى السابعة، ان لاتحله الحواس الخمس ثم، تاءويل مد عنقك ثم تاءويل رفع راسك من الركوع اذا قلت: سمع الله لمن حمده الحمدلله رب العالمين تاءويله الذى اخرجنى من العدم الى الوجود و تاءويل السجدة الاولى ان تخطر فى نفسك و انت ساجد منهاخلقتنى و رفع راسك تاءويله و منها اخرجتنى والسجدة الثانية و فيها تعيدنى، و رفع راسك، يخطر بقلبك و منها يخرجنى تارة اخرى و تاءويل قعودك عن جانبك الايسر ورفع رجلك اليمنى، و طرحها على اليسرى، يخطر بقلبك اللهم انى اقمت الحق و امت الباطل، و تاءويل تشهدك تجديد الايمان، ومعاودة الاسلام، و الاقرار بالبعث بعد الموت و تاءويل قرائة التحيات تمجيد الرب سبحانه و تعظيمه عماقال الظالمون ونعته الملحدون و تاءويل قولك السلام عليكم و رحمة الله وبركاته تحرم عن الله سبحانه، فمعناها: هذه امان لك من عذاب يوم القيامة ثم قال اميرالمومنين (عليه السلام): من لم يعلم تاءويل صلوته هكذا فهى خداج

آرى به خداوند سوگند كه محمد (صلّى الله عليه وآله) را چخلعت پيامبرى در پوشانيد كه هيچ امرى را به پيامبر خود فرمان نداده است مگر آنكه، عمل را مشابهى و تنزيلى و تاءويلى است كه در هر كدام، دلالتى است بر عبادت حق متعال مرد از تاءويل نماز پرسش نمود امام فرمود: اما تاءويل تكبيرات هفتگانه كه در آغاز هر نماز مىگويى آن است كه: چون الله اكبر نخستين را بر زبان آوردى، در دل خطور داده و اعتراف كره اى كه خداوند، والاتر از آن است كه به قيام و قعود توصيف گردد و در تكبير دوم خداى را برتر از توصيف به حركت و سكون و در تكبير دوم، خدا را برتر از توصيف به حركت و سكون دانسته اى و در سومين تكبير او را از توصيف به جسم بودن و شبيه داشتن و يا آنكه به چيزى مقايسه گرديدن، بالاتر شناخته اى و در چهارمين از آن كه اعراض به حق تعالى عارض شود و يا آن كه امراض رنجوريش دهد و در پنجمين از آنكه جوهر و يا عرض باشد يا آن كه چيزى در او حلول كند. و در ششمين، از آنكه حالت زوال و نيستى يا انتقال و دگرگونى كه بر موجودات حادث، عارض مىشود و بالاخره در تكبير هفتم او را از آنكه حواس پنجگانه را در ذات مقدسش راهى باشد، برتر و بالاتر خوانده اى پس از آن فرمود: تاءويل گردن كشيده تو به هنگام ركوع نماز، آن است كه به زبان دل مىگويى: خداوندا! به تو ايمان دارم، گرچه گردنم را به تيغ جدا كنند، و تاءويل سر برداشتن از ركوع و فتن ذكر سمع الله لمن حمده آنكه خداوند را سپاس كه از عدم به وجودم آورده است. و تاءويل نخستين آنكه در قلب خود خطور دهى كه: خداوندا مرا از اين خاك آفريده اى و در سر برداشتن از سجده در دل خود گويى: پروردگارا مرا از اين خاك بيرون كشيده اى و در سجده دوم گويى: مرا در اين خاك، باز خواهى گردانيد و در سربرداشتن از دومين سجده گويى: خداوندگارا، تو مرا دوباره از اين خاك بيرون خواهى كشيد و اما تاءويل آن كه به هنگام نشستن به جانب چپ نشسته و پاى راست را بر پاى چپ خود قرار دهى، آن است كه در باطن خود مىگويى خدايا، حق را زنده و باطل را مىميرانم و تاءويل تشهد، همانا تجديد ايمان و اظهار مكرر اعتقاد به اسلام و تسليم در برابر امر حق متعال و اقرار به بعث پس از مرگ است و تاءويل تحيات عبارت از اذعان به مجد و عظمت پروردگار سبحان و تعظيم و تكريم و تنزيه وجود اقدس او است، از آنچه سمتكاران گفته اند و ملحدان و كافران درباره او توصيف كرده اند.

و تاءويل جمله السلام عليكم و رحمة الله و بركاته ترحم از سوى خداوند پاك و در حقيقت امان نمازگزار است از آتش دوزخ و عذاب روز واپسين پس از آن امام (عليه السلام) فرمود: هر آنكس كه بدينگونه تاءويل نماز خويش نداد، عملش ناقص و ناتمام خواهد بود.

اهل دلى گفته است:

در روايت آمده است كه امام جعفر صادق (عليه السلام) فرمود: قال الله عز و جل فى بعض ما اوحى: انما قبل الصلوة ممن يتواضع لعظمتى ويكف نفسه من الشهوات من اجلى، و يقطع نهاره بذكرى، و لايتعظم على خلقى و يطعم الجائع، و يكسوالعارى، و يرحم المصاب و يواسى الغريب، فذلك يشرق نوره مثل الشمس اجعل له فى الظلمة نورا و فى الجهالة علما (حلما) اكلاه، بعزتى و استحفظه ملائكتى، يدعونى فالبيه، ويساءلنى فاعطيه فمثل ذلك العبد عندى كمثل جنات الفردوس لايسبق اثمارها و لايتغير عن حالها

خداوند متعال، در وحى خود فرمود: نماز كسى را خواهم پذيرفت كه در برابر عظمت من، متواضع و فروتن باشد و براى رضاى من از تمايلات و شوات خود صرفنظر كند؛ روزها را در ياد من به سر آورد، و بر خلق بزرگى نفروشد و گرسنگان را خوراك و برهنگان را جامه بخشد و با مصيبت ديدگان به مهربانى رفتار كند و غريبان را با مواسات و الطاف خود، دلخوش سازد چنين بنده را پرتوى از نور خواهد بود كه چونان خورشيد مىتابد براى او نورى مقرر خواهم داشت كه ظلمات او را روشنى بخشد و علم و حلمى كه جهالت را از او مرتفع سازد خود از او حمايت مىكنم و فرشتگان را محافظ و نگهبان او قرار خواهم داد دعايش را اجابت و خواسته اش را برآورده خواهم كرد مثل اين چندين بنده نزد من، مثل باغستانهاى بهشت است كه ميوه اش را نارسى و يا فساد و تباهى نخواهد رسيد.

روايت شده است كه سلوا الله حوائجكم السنية فى صلواة الصبح حاجات مهم خود را در نماز صبح از خداوند مساءلت كنيد.

اى عزيز! بدان كه اطباء جسمانى معجونى ساخته اند و اسم آن را ترياق كبير و حافظ الصحة گزارده اند، و اگر كسى آن ترياق را در ايام طاعون و وبا بخورد، وبا و طاعون به او اثر نمى كند، و اگر افعى او را بگزد زهرش در او اثر ندارد اما بايد دانست كه اثر اين ترياق تا وقتى كه زهر به قلب آدمى نرسيده باشد ولى اگر به قلب رسيده باشد اين ترياق بى فايده است و شخص به هلاكت مىرسد همچنين طبيب آسمانى معجون براى روح آدمى ساخته است به نام نماز، كه حكم همان معجون جسمانى را دارد اگر كسى، از ابتدا نمازگزار باشد، وساوس شيطانى در او اثر نمى كند و اگر مبتلاى به وساوس شد؛ در حالى كه هنوز سياهى، تمام قلب را نگرفته است نماز موجب رفع مهالك مىشود اما اگر قلب بكلى خراب شد و مشمول آيه كريمه ختم الله على قلوبهم گرديد يعنى: خداوند مهر بر دلهاى آنان زد ديگر بر آن نماز، اثرى مترتب نمى گردد. ثم كان عاقبة الذين اساءوا السواى ان كذبوا بايات الله، سوره روم آيه 10 سپس پايان كار كسانى كه مرتكب زشتى شدند، اين بود كه آيات و نشانه هاى خداوند را تكذيب كردند.

اسرار سوره حمد

اى عزيز! تفكر كن، در اينكه چرا، حضرت حق در سوره حمد بعد از لفظ الحمد چهار اسم از اسماء خود را ذكر نموده است الله، رب، رحمن، رحيم و مالك چرا تعداد بيشتر يا كمترى از اسماء را ذكر نفرموده است علت آن است كه: وقتى حمد و تعريف، صرفا بخاطر وجود صفات كمالى در محمود است و بس. مثل تعريف حاتم به سبب صفت جود او و رستم به لحاظ صفت شجاعتش و افلاطون و لقمان به سبب حكمتشان. در اين صورت وقتى محمود، حق است با اسم الله از او ياد مىشود كه دارا و مستجع تمام صفات كمال است دوم آنكه اگر سابقه نعمتى و احسانى باشد از محمود با اسم رب ياد مىشود و حق متعال مربى تمام موجودات و عوالم است سوم آن كه اگر محمود، شخص كريمى باشد و هنوز از او فيضى نرسيده و حامد، طمع بر فيض او بسته است به هنگام تعريف لفظ، رحمن و رحيم را به كار مىبرد و بالاخره چهارم، وقتى است كه محمد شخص قاهرى است و حامد از قهاريت او مىترسد، لذا با اسم مالك او را حمد مىكند و ما آنچه استقراء كرديم، حمدى كه براى چيز ديگرى باشد در عالم، وجود ندارد. و نيافتيم كه كسى، ديگرى را به غير اين چهار اسم، حمد كرده باشد پس در اين صورت بهتر آن است كه الف و لام الحمد را الف و لام استغراق بدانيم يعنى: تمام اقسام حمد، مختص به خداوند است بنابراين نمازگزار بايد به قلب خود خطور دهد كه: ايتها الموصوف بهذه الصفات التى وصفت نفسك بها، اياك نعبد و اياك نستعين اى وصف شده به صفاتى كه خود خويشتن را به آن وصف نمودى، تنها تو را مىپرستيم و تنها از تو يارى مىجويم.

اى عزيز! بدان كه چنين روايت شده است كه خداوند مىفرمايد: من و بنده ام، در اين سوره، شركت داريم يعنى: چهار آيه اول بسم الله الرحمن الرحيم الحمدلله رب العالمين الرحمن الرحيم مالك يوم الدين مختص به خداوند است و آيه اياك نعبد و اياك نستعين بين بنده و خدا مشترك است و دو آيه بعد صراط الذين انعمت عليهم غيرالمعضوب عليهم و لاالضالين، مختص به بنده است.

درباره اهدنا الصراط المستقيم، ما را به راه راست، هدايت فرما در كتاب مانى الاخبار، از امام صادق (عليه السلام) نقل شده است كه فرمودند:

اهدنا الصراط المستقيم. قال: هو اميرالمؤمنين، و الدليل على ذلك قوله عزوجل: و انه فى ام الكتاب لدينا لعلى حكيم و هو امير المؤمنين

مقصود از صراط مستقيم اميرالمومنين على (عليه السلام) است و دليل بر آن سخن، خداوند عزوجل است كه مىفرمايد: و بدون ترديد او در ام الكتاب نزد ماعلى حكيم است و او اميرالمؤمنين است.

از حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) در تفسير اهدنا الصراط المستقيم نقل شده است كه فرمود: خداوندا توفيقى را كه به ما عطا فرموده اى تا به وسيله آن تو را در گذشته اطاعت نمائيم. آن را در باقيمانده عمر ما نيز، برقرار و مداوم فرما.

و طريق و راه، بر دو قسم است: يك راه در دنيا و يك راه در آخرت اما راه راست در دنيا، آن است كه كوتاه باشد از غلو، يعنى: محبت به غلو نرسيده، همچون على اللهيان و بالاتر باشد از تقصير يعنى: طريق سنيان كه ديگر را بر على (عليه السلام) مقدم داشته اند و اما طريق در آخرت، طريقه و راه على (عليه السلام) است كه راه مستقيم مؤمنين است بسوى بهشت.

از حضرت امام حسن عسكرى (عليه السلام) روايت شده است كه فرمودند: بگوئيد خدايا ما را هدايت كن به راه آن كسانى كه نعمت توفيق داشتن دين و اطاعت و بندگى تو را يافتند. آنان كسانى هستند كه خداوند در حق آنها مىفرمايد: كسانى كه خدا و پيغمبر را اطاعت نمايند با اشخاصى هستند كه خدا و پيغمبر را اطاعت نمايند اشخاصى هستند كه خداوند نعمت خود را بر آنها ارزانى داشته است و آنان پيغمبران و صديقين و شهداء و صالحين مىباشند يعنى: خداوند آنها را در بهشت با يكديگر قرار مىدهد، و پيغمبران و صديقين و شهداء، دوستان و رفقاى خوبى هستند.

از حضرت اميرالمومنين (عليه السلام) روايت شده است كه فرمودند: مراد از اين نعمت در آيه شريفه صراط الذين انعمت عليهم غيرالمغضوب عليهم ولاالضالين ثروت و صحت بدن نيست، اگر چه مال و صحت بدن نيز از نعمتهاى خدا است زيرا اين نعمت را خداوند به كفار و فساق هم ميدهد. بلكه شما ماءمور شده ايد دعا كنيد كه خداوند شما را به راه راست هدايت كند يعنى: راه كسانى كه خداوند نعمت ايمان و تصديق پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) و نعمت ولايت و دوستى محمد و آل محمد (صلّى الله عليه وآله) كه طيب و پاكيزه هستند و اصحاب خاص ائمه (عليهم السلام) كه برگزيده هستند و به وسيله تقيه كه خود نعمتى است، دين خود را حفظ نمودند، به آن ها عطا فرموده است.

اى عزيز! بدان كه بر وفق حديث المصلى يناجى ربه، نمازگزار با پروردگارش مناجات مىنمايد مناجات از باب مفاعله است و بايد از سوى طرفين باشد تا مناجات محقق شود يعنى: خداوند بايد توفيق دهد تا بنده بتواند با اونحوى كند.

خداوند بايد زبانى دهد كه بتوان با او نجوا، و چشمى عطا كند كه بتوان عظمت او را مشاهده كرد.

خداوند بايد توفيق دهد تا بنده بتواند به حقوق بندگى قيام كند همانطور كه حضرت اميرالؤمنين (عليه السلام) در دعاى صباح مىفرمايد: الهى ان لم تبدئنى الرحمة منك بحسن التوفيق، فمن السالك بى اليك فى واضح الطريق پروردگارا! اگر رحمت و كارسازى و حسن توفيق تو، ابتدا به كمك من نمى آمد، پس چه كسى را ياراى آن بود، تا مرا به راه راست و روشن داخل گرداند.

پس وقتى ابتدا مىگوئيم بسم الله الرحمن الرحيم معنايش آن است كه به منظور عبادت و بندگى حق، از اسم او كه الله و رحمن و رحيم است، استعانت مىجوئيم.

در اينكه الله اسم اعظم خداوند است شبهه نيست. حضرت صادق (عليه السلام) در حديث خلق اسماء مىفرمايد: فاظهر ثلثة منها لفاقة الخلق اليها چون ديد بندگان بدون استعانت از او مىتوانند كارى انجام دهند، سه اسم از اسماء خود را ظاهر ساخت سپس فرمود: ظاهرتين آن سه اسم الله است بنابراين محقق شد كه الله اسم اعظم است. اما اينكه چرا در عبارت بسم الله الرحمن الرحيم سه اسم از اسماء حق ذكر شده است علت آن است كه مردم سه قسمند. دسته اى طالب دنيا و دسته ديگر طالب عقبى و دسته سوم طالب مولا هستند طالب مولى از اسم الله اسعانت جويد، و طالب عقبى از اسم رحيم كه حاكى از رحمت خاصه حق نسبت به مؤمنين مىباشد، و طالب دنيا، از اسم رحمن كه از رحمت عامه خداوند نسبت به جميع موجودات حكايت مىكند مدد و يارى مىطلبد.بنابراين، خداوند سه اسم را به منظور استعانت جستن در امور، به ما عطا فرمود و ما بايد در تمام امور، به وسيله اسمائش از او استعانت بجوئيم.

اى عزيز! بدان كه در بسم الله نكاتى است كه بايد به آن توجه داشت.

اول آنكه: مراد از ذكر در آيه شريفه: اذا ذكرت ربك فى القرآن، وحده ولوا على ادبارهم نفورا، سوره اسراء، آيه 46 بسم الله است زيرا كه اسم لله اسمى است كه جامع جميع صفات كامل است و وحدت از آن او است.

دوم آنكه: بسم الله نوزده حرف است و عدد واحد به حساب جمل نوزده است و معنى واحد همان وحده مىباشد.

سوم آنكه: كلمه بسم مشتمل بر سه حرف ب و س و م است عدد حروف ب و م 92 است و عدد است محمد (صلّى الله عليه وآله) نيز 92 مىباشد. زيرا عدد ملفوظى م 90 و ب 2 است عدد ملفوظى س 120، و عدد اسم على (عليه السلام) وقتى كه با ياء مشدد خوانده مىشود، نيز 120 است به اين ترتيب كلمه، بسم اشاره به مقام نبوت و ولايت دارد.

روايت شده است كه وقتى بنده اى مىگويد: بسم الله الرحمن الرحيم خداوند كريم مىفرمايد: ذكرنى عبدى بنده من مرا ياد كرد. وقتى مىگويد: الحمدلله رب العالمين مىفرمايد: حمدنى عبدى بنده من مراحمد نمود. وقتى مىگويد: الرحمن الرحيم مىفرمايد: بنده من با صفات جميله مرا ياد كرد و ثنا گفت. وقتى مىگويد: مالك يوم الدين مىفرمايد: مجدنى عبدى بنده من مرا با صفات جلال و بزرگى ياد نمود. و چون گويد: اياك نعبد و اياك نستعين تنها تو را عبادت مىكنم و بندگى من، اختصاص به تو دارد و فقط از تو كمك مىطلبم خداوند مىفرمايد: اين آيه ميان من و بنده ام، مشترك است او عابد است و من معبود او، هرچه بخواهد به او مىدهم.

علت انحصار درخواست كمك از خداوند، آن است كه اگر خداوند مقدر نفرموده باشد، از هيچكس كارى بر نمى آيد، و تمام امور بدست و است.

يا من ازمة الامور طرا بيدك و مصادرها عن قضائك اى آنكه زمام همه امور كلا به دست قدرت تست، و جارى شدن آنها از قضاى نيست.

ما يفتح الله للناس من رحمة، فلاممسك لها، و ما يمسك، فلامرسل له من بعده، و هو العزيز الحكيم، سوره فاطر، آيه 2.

درى را كه خداوند بگشايد، كسى نتوانست بست و آنچه را كه خدا بست، ديگرى نتواند گشود و اوست تنها مقتدر و با حكمت.

بارالها! تو اگر نخواهى، انبياء و اولياء، چو حلقه بر در مانند، چه رسد بر ما.

نقل است كه در زمان بهلول، روزى شخصى تفسيرى را كه بر قرآن كريم نوشته بود، نزد خليفه مىبرد بهلول در راه با او مصادف شد و پرسيد كجا مىروى گفت: تفسيرى را كه نوشته ام نزد خليفه مىبرم بهلول گفت: مدتى بود كه مىخواستم تفسير آيه اياك نعبد و اياك نستعين را بدانم، بگو ببينم كه در تفسير اين آيه چه نوشته اى آن شخص لختى انديشيد و از همانجا بسوى منزلش بازگشت بهلول پرسيد: كجا رفتى گفت: همانجا كه تو مرا فرستادى.

اى عزيز! بدان كه دسته اى از بزرگان مثل، حضرت خليل الرحمن هستند كه وقتى جبرئيل به هنگام برافروختن آتش نمرود نزد، او آمد و گفت: هل لك حاجة آيا حاجتى دارى فرمود: بلى گفت: بخواه فرمود: اما اليك فلا اما نه به تو، بلكه حاجت من، به خدا است. پرسيد: پس چرا از خدا نمى طلبى فرمود: حسبى عن سؤالى علمه بحالى چون او از قلب من خبر دارد، ديگر من به او چه بگويم اما اين، كار هركس نيست چه نيكو گفته است:

اين كار همان بزرگان است، و باقى مردم بايد بدانند كه چون تمام امور به دست خداست و عالم دنيا عالم اسباب است وقتى مريض شدند بايد به طبيب مراجعه كنند اما بدانند كه شفا دهنده خدا است، نه طبيب.

يكى از بزرگان براى حاجتى، نامه اى به اين مضمون براى كسى نوشت:

عرضت حاجتى على الله قبل ان اعرضها عليك وساءلت من الله ان يجريها على يديك فان فعلت فهو المشكور و ان لم تفعل فانت المعذور حاجت خود را پيش از آنكه به تو عرضه بدارم، به خداوند عرضه داشتم، و چون دنيا، دار لوازم و محل اسباب است از خدا خواستم كه حاجتم را به دست تو برآورد پس اگر حاجت مرا برآوردى، بايد خدا را شكر كنم، و اگر تو را نيز شكر گويم، به امر اوست. زيرا او فرمود: اگر كسى احسانى به تو نمود او را شكرگزار باش والا مشكور واقعى خداست و اگر حاجت مرا بر نياوردى، هيچ گله اى از تو ندارم، زيرا مىدانم كه تا خدا مقدر نكند، كه قضاى حاجت من، به دست تو جارى شود، تو نمى توانى كارى بكنى.

بنابراين نوع مردم بايد در پى اسباب دنيا بروند، اما نه اينكه از مسبب غافل باشند و چنين گمان برند كه از سبب كارى ساخته است دو نفر كاسب هر دو شاغل يك نوع كسب هستند و در يك بازار دكان دارند، اما رسول الله (صلّى الله عليه وآله) در حق يكى مىفرمايد: الكاسب حبيب الله كاسب دوست خداست و درباره ديگرى مىفرمايد: كلب اليهود خير من اهل السوق سگ يهودى، بهتر از كسبه بازار است. كاسب اول، شخصى است كه مىداند رزاق خداوند است، اما چون عالم دنيا، عالم اسباب است و نيز در حديث وارد شده است كه عبادت ده قسم است و نه قسم آن، كسب روزى حلال و يك قسم، ادعيه و كارهاى ديگر و نيز چون زن و فرزندانى دارد كه نفقه آنها به عهده او است لذا براى انجام كار، به دكان مىرود اما خريد و فروش او به طريق شرع است يعنى: به خريد و فروش اجناس حرام نمى پردازد با بچه معامله نمى كند، دروغ نمى گويد، بيع ربوى نمى كند، جنس بد را به جاى جنس خوب نمى فروشد، وقتى به اين نحو به كسب مىپردازد، اين عبارت اين عبارت درباره اش صدق مىكند كه هذا حبيب الله.

اما كاسب دوم: شخصى است كه وقتى مىبيند كه رفقايش خانه و فرش و باغ دارند، غذاهاى خوب مىخورند ماشينهاى گران قيمت سوار مىشوند و مشغول شهوترانى هستند، به قصد تحصيل اين مزايا و منافع، به دكان مىرود و مىخواهد به هر نحو كه ميسر شود، پول پيدا كند اگرچه به وسيله دروغ و بيع ربوى و خوب جلوه دادن اجناس بد باشد و خلاصه اينكه هيچ ملاحظه احكام نمى كند و تمام هم او، جمع مال است. در اين صورت، سگ يهودى بر چنين كاسبى شرف دارد، زيرا كه فرمود: انما الاعمال بالنيات مدار صحت و فساد عمل به نيت قلبيه است نه به صورت كار.

اى عزيز! ملتفت مطلب، باش، مثال به كاسب و دكان و بازار زدم، اما همه كارها به همين نحو است. دو نفر با شنيدن نداى حل على الصلوة به سوى مسجد مىشتابند. يكى به اين نيت كه امر حق را اجابت كند، چون شنيده است كه نماز در مسجد و يا درك جماعت، ثوابش بيشتر است و به مسجد مىرود و ديگر چون، مىبيند كه مردم به مقدسين توجه دارند، براى آنكه به مردم بنمايد كه من نيز مقدسم و آدم خوبى هستم، به مسجد مىرود و مىخواهد با اين حيله، منافعى از سوى مردم عايد او شود. او ابدا به فكر خدا و مناجات و فرمانبردارى نيست، بلكه تمام فكر و نيت او، ريا و خودنمايى است اولى را عابد خدا گويند و دومى را عابد هوى و مطيع شيطان. ببين تفاوت ره از كجاست تا به كجا؟ و حال آن كه ممكن است صورت نماز اين عابد هوا بهتر از صورت نماز آن مخلص خداپرست باشد. افرايت من اتخذ اله هواه سوره جاثيه آيه 23 آيا ديده اى كسى را كه هواى نفس خويش را خداى خود قرار داد؟

وقتى متفكر بودم در اينكه در هر شبانه روز، پنج نوبت نماز مىگزارم و در هر نماز، دوبار سوره حمد مىخوانم، يعنى: در هر شبانه روز، ده مرتبه مىگويم: اياك نعبد و اياك نستعين، اهدناالصراط المستقيم چنين به قلبم خطور كرد كه هر عملى كه از ما سر مىزند توسط پنج حواس ظاهر و پنج حواس باطن است كه جمعا ده حس مىشود بنابراين، ما نيز هر روز از خداوند استعانت مىجوئيم و ميخواهيم كه ما در اين حواس، كمك و اعانت فرمايد و هريك از حواس ما را، به راه راست هدايت كند.

اياك نعبد، فاهلنا، لعبادتك و اياك نستعين، فلا تحرمنا معونتك تنها تو را عبادت مىكنيم، پس ما را شايسته عبادت خويش ساز، و تنها از تو يارى مىجوئيم، پس كمك خويش را از ما دريغ مفرما.

اياك نعبد بالاخلاص، و اياك نستعين بترك الريا تنها تو را با اخلاص مىپرستيم و بدون راى تنها ريا تنها از تو يارى مىجوئيم.

چشمه آب حيات

اى عزيز! بدان كه چشمه آب حيات همين چشمه عبادت است كه اگر كسى از اين چشمه، آبى نخورد، مرده ابد است.

كسى كه عمر خو را ضايع كرد و براى او از اين چشمه، نصيب و سهمى نبود، بايد شب و روز به حال خود بگريد و بر روح مرده خود نوحه، و زارى كند به مثل چنان است كه جمعى براى يافتن آب حيات در ظلمات فرو روند و عمر خود را صرف و مشقت سفر را تحمل كنند، و آخرالامر از اين چشمه حيات ابدى، آبى نخورند. ذلك هوالخسران المبين اى عزيز! گفتن اين كلام آسان است، ولى محقق شدن به معانى آن كار مردان است.

يا ايها العزيز، مسنا و اهلنا و جئنا ببضاعة مزجية، فاوف لناالكيل و تصدق علينا، ان الله يجزى المتصدقين، سوره يوسف آيه 88 اى عزيز به ما و خاندان ما، رنج و فقر و قحطى رسيده و ما با متاعى ناچيز و اندك، به حضور تو آمديم، پس بر قدر احسانت بر ما بيفزا و از ما به صدقه دستگيرى كن كه خداوند به صدقه دهندگان سزاى نيك خواهد داد.

بايد لسان حال، مترنم به اين مقال باشد كه: منى ما يليق بلؤمى، و منك ما يليق بكرمك آنچه كه مناسبت با پستى من است، از من پديد مىآيد و از تو آنچه كه شايسته كرم و بزرگوارى تو است ظاهر مىگردد.

آنچه در قوه و توان من بود، همين بودكه آوردم، اگر تو اعانت و كمك فرمائى مىتوانم خود را به اعلى عليين برسانم، والا اگر كمك تو نباشد در اسفل السافلين طبيعت محبوس خواهم بود، تصدق علينا كه قابل هيچ نيستم.

اى عزيز! اگر در اياك نعبد راستگو شدى، به يقين كه در اياك نستعين هم صادقى، زيرا كه اگر كسى، خدا را شناخت و به عنوان عبوديت او را سجده كرد، نمى تواند از ديگرى استعانت جويد اما اگر او را نشناخت و نتوانست او را سجده كند، در كارهاى خود حيران و سرگردان مىماند و هر لحظه به جائى نگران است زيرا رسم است كه بنده از مولاى خود استعانت جويد حال اگر انسان خداى خود را نشناخت و سجده اش به قلب نبود و بلكه به صورت بود، همچون گدايان كوچه و بازار، در بدر و سرگردان خواهد بود.

اى عزيز! بر تو باد كه شب و روز بكوشى، شايد از چشمه عبادت جرعه اى بنوشى و گوش فرا دار، شايد اين عبارت را بشنوى:

عبدى اطعنى حتى اجعلك مثلى، انا حى لايموت اجعلك حيا لاتموت و انا اقول للاشياء كن، فيكون وانت تقول للاشياء كن فيكون اى بنده من، مرا اطاعت كن تا تو را مثل خود قرار دهم من زنده اى هستم كه هرگز نمى ميرم، تو رانيز زنده اى گردانم كه هرگز نخواهيم مرد من به هرچه گويم موجود شو، موجود مىشود و تو نيز بر اثر عبادت و بندگى من، به هرچه گوئى موجود شو، موجود مىشود.

اعتقاد اهل سنت

بدان كه اهل سنت دو دسته اند: يك دسته جبرى اند كه مىگويند: خداوند همه امور را مقدر كرده است و آنچه كه از ما به ظهور مىرسد، به اختيار نيست؛ بلكه مجبوريم كه چنين كنيم و دسته ديگر مىگويند: خدا ما را خلق كرد و امور منا را به خود ما وگذاشته و او را هيچ مدخليتى در كار ما نيست. آيه شريفه اياك نعبد و اياك نستعين عقيده هر دو طايفه را رد مىفرمايد آنكه مىگويد: ما مجبوريم و فعل ما فعل خدا است. اياك نعبد او را رد مىكند زيرا حاكى از آن است كه ما نيز فعلى داريم و آن كه مىگويد: ما خدا را به خود واگذاشته است، اياك نستعين او را رد مىكند و چون سفرى را كه در پيش داريم، اگر در راه باشيم، به مقصد مىرسيم و وقتى به منزل رسيديم، همه چيز براى ما مهيا است و اگر خداى ناكرده گمراه شديم، عاقبت در تيه ضلالت هلاك خواهيم شد اين است كه از خداوند سؤال ميكنيم: اهدناالصراط المستقيم ما را به راه راست كه راه اولياء است و از آنها تعبير به انعمت عليهم شده است، هدايت فرما و اين راهى استكه يك دسته به طرف راست رفتند و از آن خارج شدند و دسته ديگر به طرف چپ رفتند و هر دو دسته دچار افراط و تفريط شدند كه خداوند از افراط كاران به ضالين و از تفريط كنندگان به مغضوب عليهم تعبير فرمود.

دو دسته از علماء دو نوع تعبير براى ضالين و مغضوب عليهم نموده اند. يك دسته گفته اند: مقصود از ضالين قوم نصارى و مراد از مغضوب عليهم قوم يهود مىباشد زيرا نصارى راه را نشناخته و گم شدند اما يهود راه را دانستند و به هواى نفس از آن عدول كردند دسته ديگر گفتند: اهل افراط، على اللهيان هستند و اهل تفريط ناصبى ها هستند و اهل صراط مستقيم، شيعيان اثنى عشرى مىباشند.

نظريه حاج شيخ درباره صراط مستقيم

اما به نظر حقير، همين اهل شريعت مقدسه، يعنى: شيعيان اثنى عشرى سه دسته اند يك دسته براى تحصيل دنيا، عمل مىكنند، و غرضشان از نماز و روزه و خمس و حج، تحصيل دنيا است و مىخواهند خود را نزد مردم مقدس جلوه مىدهند و از اين راه بهره اى ببرند اينان همان مغضوب عليهم هستند دسته ديگر اهل آخرتند آنان دنيا را نمى خواهند اما غرضشان از عبادت، تحصيل حور و قصور و خلاصى از آتش جهنم است، اينها همان ضالين و گمراهان هستند دسته ديگر هستند كه طالب خدا مىباشند و غرضشان از عبادت قرب به خداوند و معرفت حق جل جلاله است كه اينان همان انعمت عليهم هستند.

دسته آخر كسانى مانند: اويس قرنى و سلمان فارسى و ابوذر و مقداد و عمار ياسر و كميل بن زياد و مالك اشتر هستند. حضرت امير (عليه السلام) درباره مالك اشتر مىفرمايد: كان لى كما كنت لرسول الله مالك براى من، همانطور بود كه من براى رسول خدا (صلّى الله عليه وآله) بودم نمى دانم اين بزرگوار چه بود، جانم به فدايش، خدا مرا خاك پاى او قرار دهد.

و نيز حضرت پيغمبر اكرم (صلّى الله عليه وآله) درباره اويس مىفرمايد: بوى خدا از سوى يمن به مشام من مىرسد در حديثى چنين آمده است كه در اثناء جنگ صفين مردم دسته دسته از اطراف مىآمدند و با اميرالمومنين (عليه السلام) بيعت كرده و به سپاه آن حضرت مىپيوستند روزى حضرت فرمودند كه: امروز صد نفر مىآيند و با من بيعت مىكنند نود و نه نفر آمدند و روز بلند شد و وقت آن رسيد كه حضرت براى استراحت بروند، اما همچنان در آفتاب گرم نشسته و انتظار مىكشيدند ابن عباس مىگويد: شبهه اى براى من پديد آمد، زيرا تا كنون هرچه آنحضرت فرموده بودند تخلف نپذيرفته بود. حضرت همچنان منتظر بودند كه اويس قرنى از راه رسيد. ظاهرا ابتدا حضرت را نشناخت سؤال كرد و حضرت را به او نشان دادند وقتى به خدمت آن حضرت رسيد، فرمودند: براى چه آمده اى عرض كرد براى اينكه با شما بيعت كنم. فرمود: به چه بيعت كنى عرض كرد: بمهجتى با سويداى قلب خود، و با دو دست با آن حضرت، بيعت كرد و اين امر منحصر و مختص به خود او بود زيرا باقى مردم با يك دست بيعت مىكردند و سپس آن بزرگوار با دو شمشير، يكى در دست راست و ديگرى در دست چپ، جهاد كرد تا شهيد شد ديگران سپر را به دست چپ مىگرفتند تا خود را حفظ كنند، اما اين بزرگوار تمام همش على (عليه السلام) بود واز خود خبرى نداشت جانم به فدايش باد كه تن را قابل ندانست لذا عرض كرد: بمهجتى.

پس اى عزيز! بهتر آن است كه در هنگام گفتن انعمت عليهم اين بزرگواران را در نظر آورى گفته اند كه وقتى بنده شروع به گفتن اهدنا الصراط المستقيم مىكند، حضرت حق مىفرمايد: هذا عبدى و لعبدى ما ساءل اين بنده من است و آنچه او بخواهد به او عطا خواهم كرد كفار ايراد كردند كه شما مىگوئيد: اهدنا الصراط المستقيم و حال آنكه تحصيل حاصل، محال است. بنابراين معلوم مىشود كه شما گمراه هستيد از معصوم (عليه السلام) سؤال كردند، فرمود: اى ثبتنا على الصراط المستقيم، ما را بر راه راست ثابت بدار در عين حال انسان در هر قدم محتاج به يافتن راه راست است.

گفته اند: اهدناالصراط دعايى است مصدر به ثنا، چون هداى و ثبات بر آن را سوال نمايد. كلمات نعبد و نستعين متكلم مع الغيرند و اين به خاطر آن است كه نمازگزار، عمل خود را در عمل ديگران داخل كند كه شايد به واسطه آنها، عمل او نيز مورد قبول افتد، و همچنين است در كلمه اهدنا زيرا قطعا حضرت حق را بندگانى است كه دعاى آن ها را رد نمى كند، بلكه گفته اند: اگر نخواستى دادندى بى خواست.

قشيرى در معنى اهدنا گفته است كه: مقصود زائل كردن ظلمات احوال ما است، تا به انوار قدس تو از، رجوع به طلب خلال خود، مستغنى شويم. يعنى: سايه پندار و جد و جهد ما را از ميان بردار، تا ديده ما به نور آفتاب شهود، روشن شود و راه تو را به كشش محبت و جذبه شوق، بسر بريم. نه با پندار سعى و طلب. اما تكرار كلمه صراط از اين رو است كه راه خدا را دو راه است يكى از بنده به خدا و ديگرى از خدا به بنده، كه راه اول پر دزد و دغل است

خليلى: قطاع الفيافى الى الحمى

كثير، و ان الواصلون قلائل

دوست من! چه بسيارند بيابان پيمانان به سوى حريم قدس الهى، و حال آن كه به مقصد رسيدگان، بسيار اندكند.

و اما راهى كه از خدا به بنده است من دخلها كان امنا صراط الذين انعمت عليهم بقبول الولاية فان امة محمد (صلّى الله عليه وآله) كلهم كانوا فى الصراط المستقيم فلما مات النبى (صلّى الله عليه وآله) قسموا قسمين قسم اقرؤا بالولاية وقسم، انكروه فساءل من الله ان يهديه صراط الذين اقرؤا بالوصاية و دخلوا فى باب الولاية الذى من دخله كان امنا، فهى البيت الذى قال فيه: و من دخله كان امنا راه كسانى كه با قبول ولايت به آنها نعمت بخشيدى پس بى ترديد امت محمد (صلّى الله عليه وآله) تماما بر صراط مستقيم بودند، تا اينكه پيامبر گرامى (صلّى الله عليه وآله) وفات نمود و امت او به دو گروه تقسيم شدند: گروهى كه به ولايت اقرار نمودند و گروهى كه آن را انكار كردند پس نمازگزاز، از خداوند مىخواهد كه او را به راه كسانى كه اقرار به وصايت نمودند و در باب ولايت داخل شدند هدايت فرمايد آن درى كه هر كس از آن در وارد شد از عذاب الهى ايمن گشت. و اين همان خانه اى است كه خداوند درباره آن فرمود: هركس كه در وارد شود ايمن گشته است.

قال على (عليه السلام):

يعنى: اى حار همدان! هر مؤمن يا منافقى كه بيمرد، به هنگام مرگ مرا پيش روى خود خواهد ديد.

و تو نزد صراط بر من عرضه خواهى شد و در آن هنگام از خطا و لغزش بيمناك مباش.

وقتى آتش دوزخ راه را بر يكى از شما ببندد، به او خواهيم گفت كه: اين مرد را رها كن و به او نزديك مشو.

زيرا كه او، شيعه ما است و خداوند آرزوى شيعيان ما را برآورده ساخته است.

صراط الذين انعمت عليهم بمشاهدة المنعم دون النعمة پروردگارا! ما را به راه كسانى هدايت فرما كه فارغ از ديدن نعمت به واسطه توفيق مشاهده منعم، نسبت به آنها انعام فرمودى.

و چه نيكو گفته است:

پس اگر خداوند كسى را به اين نعمت سرافراز فرمود، هميشه در عيش و طرف است و هيچ وقت، هم و غمى براى او نيست، زيرا مشاهده محبوب او را از مشاهده هر چيز مستغنى كرده است ابن فارض گويد:

غيرالمغضوب عليهم بترك حسن الادب فى وقت القيام لخدمتك

يعنى: نه راه كسانى كه با ترك حسن ادب، به هنگام قيام براى خدمت تو، مورد غضب واقع شدند.

چنانكه قبلا ذكر شد.

در حين قرائت اين سوره، خداوند سه بار به بنده خطاب فرمايد كه: اين بنده من تو اگر با من صحبت مىدارى، پس چرا توجه ات به من نيست تا بنده به اياك نعبد برسد، كه اگر باز هم ملتفت نشد، مورد غضب واقع مىشود.

ولاالضالين عن رؤية ذلك منك نه طريق اشخاصى كه گمراه شدند و نفهميدند كه آنچه هست از تو است و گمان كردند كه خود كارى كرده اند اينان ادب را به جاى آوردند؛ ولى غافل از منعم بودند بى ادبى نكردند، اما نفهميدند.

گله و شكايت مىكنند كه دعا كرديم و اجابت نشد، به خلاف آنهايى كه هميشه مىگويند: ربنا اتمم علينا نعمتك ففى شواهد الاء الكريم تتميم نعمائه پروردگارا نعمت خود را بر ما تمام فرما پس در آثار نعمتهاى شخص كريم، اتمام نعمتهايش نهفته است و نمى گويد: من كارى كردم، بلكه مىگويد: تو عطا كردى رب منك الاكرام، فتفضل، علينا بالاتمام پروردگارا بزرگوارى و بخشندگى از تو است، پس با تمام كردن بخشش خودبر ما احسان فرما.

اى عزيز!بدان كه بعد از نماز، تسبيح حضرت فاطمه زهرا (عليه السلام) به قدرى فضيلت دارد كه نماز يكى نماز را خوانده و چون اين تسبيح را به جاى نياورده بود، به او گفتند: نمازت را اعاده كن دوم، سه مرتبه سوره توحيد و سه مرتبه صلوات و سپس سه مرتبه آيه مباركه و من يتق الله يجعل له مخرجا * و يرزقه من حيث لا يحتسب و من يتوكل على الله فهو حسبه ان الله بالغ امره، قد جعل الله لكل شى ء قدرا، سوره طلاق، آيات 2 و 3 را بخواند و به قصد فتح باب به طرف بالاى سر بدمد حديث است از رسول خدا (صلّى الله عليه وآله) و امام صادق (عليه السلام) كه خواندن اين آيه پس از نماز موجب وسعت رزق و طول عمر و باايمان از دنيا رفتن است.

پايان

تم بقلم مصنفه الاحقر الجانى الفانى، حسنعلى بن على اكبر الاصفهانى، فى تشتت الحال وانقلال الاحوال، الذين يظهر من كلماتى انه ليس على نهج واحد