قول سوم: - پژوهشی در اسباب نزول آیه اکمال دین نسخه متنی

پس از عمر عثمان اقدام كرد و گفت: هر كس چيز ى از كتاب خدا نزد اوست براى ما بياورد و از هيچ كس چيزى را نمى پذيرفت مگر آنكه دوتن به آن گواهى دهند. خزيمة بن ثابت آمد و گفت: دو آيه را رها كرديد و ننوشته ايد، پرسيدند: كدامند آن دو؟ گفت: من از رسول خدا اين آيات را گرفتم: و لقدجاءكم رسول من انفسكم عزيز عليه ما عنّتم…، آن گاه عثمان گفت: من گواهى مى دهم كه اين دو آيه از خداست،حال مى گويى اين دو آيه را كجاى قرآن قرار دهيم؟ گفت: در پايان آخرين بخشى كه نازل شده است، وآن دو آيه را در پايان سوره برائت قرار دادند.47

شبيه اين روايت در سنن ابى داوود آمده است،48 و ما در كتاب«تدوين القرآن» درباره اين روايات بحث كرده ايم.

قول سوم:

1ـ در «صحيح مسلم »مى خوانيم:

از عبيدالله بن عبدالله بن عقبه نقل شده كه گفت: ابن عباس به من گفت: آيا مى دانى(تعلم) و هارون گفت: آيا آگاهى(تدرى) كه آخرين سوره قرآن كه يكجا نازل شد كدام است؟ گفتم: آرى، سوره اذا جاء نصرالله والفتح، است. گفت: راست گفتى. و در روايت ابن ابى شيبه چنين است: آيا مى دانى كدام سوره…،و نگفته است: آخرين سوره.49

2ـ سنن ترمذى:

از ابن عباس روايت شده است كه گفت: آخرين سوره اى كه نازل شده اذا جاء نصر الله والفتح… است.50

3ـ «الغدير» به نقل از تفسير ابن كثير(ج2، ص2) چنين مى آورد:

عبدالله بن عمر روايت كرده است كه: آخرين سوره اى كه نازل گرديده سوره مائده و فتح(يعنى سوره نصر) است.51

4ـ درالمنثور:

ابن مردويه و خطيب و ابن عساكر از ابو هريره نقل كرده اند كه درباره اذا جاءنصرالله والفتح… چنين گفت: خدا با اين سوره پيامبرش ـ صلى الله عليه وسلم ـ را آگاه كرد كه پايان عمرش نزديك است و به او خبرداد كه پس از فتح مكه جز اندك زمانى در دنيا نخواهى ماند.52

5ـ ابن ابى شيبه و ابن مردويه از ابن عباس روايت كرده اند كه گفت:

آخرين سوره قرآن كه يكجا نازل شد اذاجاء نصر الله والفتح… است.53

قول چهارم:

1ـ در «معجم الكبير »طبرانى چنين آمده است:

از ابن عباس نقل شده كه گفت: آخرين آيه اى كه نازل شده است اين آيه است: واتقوا يوما ترجعون فيه إلى الله[بقرهو 281].54

در پايان نقل اين ادعاها، يادآورى مى كنيم كه معاوية بن ابى سفيان نيز دستش را به موضوع دراز كرده و بر منبر زبان گشوده و گفته است آيه اليوم اكملت لكم دينكم… آخرين آيه نيست بلكه، آيه 110 از سوره كهف آخرين آيه اى كه بر پيامبر نازل شده و خدا پيامبرش را به آن تاديب كرده است! دراين باره مراجعه مى كنيم به نقل طبرانى در«معجم الكبير» كه چنين گفته است:

…از عمرو بن قيس روايت شده كه گفت: از معاوية بن ابى سفيان بر منبر شنيدم كه در آيه اليوم اكملت لكم دينكم… بحث مى كرد و گفت: اين آيه در روز عرفه كه جمعه اى بود نازل شد، بعد اين آيه را تلاوت كرد:فمن كان يرجو لقاءَ ربه… و گفت: اين آخرين آيه اى است كه نازل شده… براى تاديب رسول خدا!55

هنگامى كه پيمانه تناقض به دست معاويه لبريز مى گردد و آيه«اكمال دين» را به عنوان آخرين آيه قرآن و حجة الوداع و غديرخم را رد مى كند، سيوطى در«الاتقان» متوجه اين نكته مى گردد، اما طبق عادتى كه در رويارويى با هر بن بستى دارد، بسرعت از آن مى گذرد! وى مى گويد: