ملاك‌هاي شناخت و تصحيح محرفات در ادعيه - معیارهای نقد دعا در الاخبار الدخیله نسخه متنی

ملاك‌هاي شناخت و تصحيح محرفات در ادعيه

1. معاني جملات و چگونگي سازگاري آنها با آهنگ كلي دعا:

در شناخت تحريف پديد آمده در متن دعا و تصحيح احتمالي آنها، توجه به معناي تعابير و هماهنگي آن با كل كلام نيز با گوينده آن، از مهم‌ترين معيارهاي ارزيابي است.

علامه در معناي تك تك واژه‌هاي دعا انديشيده، هماهنگي آن را با كل عبارت در نظر گرفته است. از اين روست كه در بررسي دعاي وارده در ماه رجب «اللهم اني اسألك صبر الشاكرين لك … »[5] به وقوع تحريف در آن اشاره مي‌كنند چرا كه تعبير «انا العبد الذليل» با «انت الغني الحميد» هماهنگ است و «انا عبدك البائس الفقير» با «انت الغني الحميد» ، نه برعكس آن، به صورتي كه در دعا آمده است. همان طور كه «صبر» در مقابل «شكر» قرار مي‌گيرد، نه اينكه بدان اضافه شود و اين خائف است كه بر طاعت و از معصيت و در مصيبت صبر پيشه مي‌دارد.[6]

همچنان كه در اين دعاي ماه شعبان كه: «اللهم صل علي محمد و آل محمد و اسمع دعايي اذا دعوك … »[7] اشاره مي‌كنند كه در عبارت «الهي ان حطتني الذنوب من مكارم لطفك فقد نبهني اليقين الي كرم عطفك» مناسبتي بين «حط» و «تنبيه» وجود ندارد. تنبيه در مقابل «انامه» به كار مي‌رود، همانطور كه در بخش ديگري از اين دعا در مقابل هم به كار رفته‌اند. اما در اينجا «نوهني» كه متضمن معناي «رفع» است ، نيكوست كه در مقابل «حط» كه در برگيرنده معناي «خفض» مي‌باشد، به كار رود.[8]

در بررسي زيارت عاشورا نيز كلمه «جاهد» را براي مبارزه امام حسين (ع) به دليل آنكه اين كلمه در مبارزه عليه «اهل حق» به كار نمي‌رود، محرف «حارب»[9] يا «جاحد»[10] مي‌دانند. چنان كه «تابعت علي قتله» در همان زيارت را با توجه به معناي لغوي آن، محرف «تابعت» معرفي مي‌كنند.[11]

علامه در بيان معناي لغت به كتب لغت مانند «صحاح اللغة» ، «جوهري»[12] ، «المغرب في شرح المعرب، مطّرزي نحوي»[13] و نيز شعر [14] استشهاد مي‌كنند. همچنان كه چگونگي به كار رفتن يك واژه را در ديگر روايات ملاك قرار مي‌دهد [15] و تاريخ را گواه بر صدق يك عنوان ـ عنوان جاهد بر مخالفان امام حسين كه او را مي‌شناختند و انكار مي‌كردند ـ [16] مي‌آورد.

ايشان در بررسي خود حتي از موارد جزيي نظير ناهماهنگي بين ضماير [17] و به كار بردن «لم» به اشتباه به جاي «لا»[18] غفلت نمي‌ورزد.

هماهنگي دعا با كساني كه به خواندن آن توصيه شده‌اند و نيز مناسبتي كه براي آن وارد شده است، انواع ديگري از ناهماهنگي است كه مي‌تواند در شمار اين عنوان قرار گيرد. علامه به دعايي در مصباح [19] اشاره مي‌كند كه از طرف حضرت عسگري (ع) به دست وكيلشان قاسم بن علا براي اعمال روز سوم شعبان، تولد امام حسين (ع) رسيده است. امام (ع) براي اين روز، روزه‌اي برشمرده‌اند و دعايي را تعليم داده بودند كه در اين روز خوانده شود. اما علامه به فرازهايي از اين دعا اشاره مي‌كنند كه با عموميت اين سفارش حضرت (ع) ناسازگار است و متناسب با اين مقام نيست كه عموم شيعيان آن را بخوانند. چنانچه در آن آمده است: «و نحن عترة نبيك و ولد حبيبك محمد بن عبدالله (ص)» و علامه توضيح مي‌دهند: «فيصح التعبير به من جميع المعصومين (ع) من ولد الحسين دون غير هم ولو كان من العلويين الفاطميين» . به اين ترتيب، عبارت ديگر آن را حتي زبان حال ديگر ائمه ـ جز امام حسين (ع) ـ نيز نمي‌دانند، آنجا كه آمده است: «احكم بيننا و بين قومنا فإنّهم غرونا و خدعونا و خذلونا و غدروا بنا و قتلونا» چرا كه «لاختصاص ما في تلك الجمل بالحسين عليه‌السلام».

علامه از جهات ديگري نيز اين ناهماهنگي را لحاظ كرده و همان طور كه اشاره كرديم به هماهنگي بين دعا و مناسبت آن نيز توجه كرده است. امام (ع) پس از دعاي ياد شده در روز سوم شعبان، به خواندن دعايي از امام حسين (ع) اشاره مي‌كنند كه حضرت (ع) در روز عاشورا آن را خوانده‌اند، با اين مطلع «اللهم انت متعالي المكان … » ، علامه با دقت در اين مناسبت‌ها نوشته‌اند: «و لابدّ انه وقع في رواية الدعا خلط و خبط فاذا كان دعاء الثاني دعاء الحسين (ع) يوم قتله فاي ربط لان يدعي به في يوم مولده.»[20]