ب - مسجد به عنوان نخستين كانون عبادى - تاریخچه قم و مساجد تاریخی آن نسخه متنی

مى رفت . بدين ترتيب ، مسجد در آن روزگار از نظر عملكرد يك نهاد با چندين نقش بوده است .

ب - مسجد به عنوان نخستين كانون عبادى

اهتمام خاص رسول خدا به برگزارى نماز جماعت در مسجد، سبب مى شد كه همه مسلمانان در شبانه روز پنج بار براى شركت در اين آيين عبادى - سياسى در مسجد حضور يابند و با برپايى صفوفى منظم همه با هم به عبادت خدا بپردازند.

بديهى است ، چنين اجتماع و گردهمايى كه در آن كوچك و بزرگ ، ضعيف و نيرومند، فقير و غنى در كنار يكديگر به نماز مى ايستادند، تا چه حد نفاق ها، كينه ها، بدبينى ها و بدخواهى ها و همچنين اختلافات طبقاتى را از ميان مى برد و جاى خود را به مهر و صفا و برادرى و برابرى و مى داد و تا چه اندازه اين صفوف به هم فشرده مؤمنان سبب ايجاد وحشت و هراس در دل هاى منافقان و ديگر مخالفان آيين نوين مى شد.

ج - مسجد نخستين جايگاه دانش

زمانى اسلام در جزيره العرب ظهور كرد كه جهل و بى خبرى ، بخش ‍ گسترده اى از جهان آن روز را فراگرفته بود و امواج ظلمت حتى محيطهاى نيمه درخشان را سخت مى كوبيد، حجاز كه به مهبط وحى مفتخر شد، چنان در شرك ، خرقه پرستى و سنت هاى زشت جاهلى غوطه ور بود كه چيزى به نام دانش و آگاهى در آن محيط مفهومى نداشت .

اما با پيدايش زمينه اى كه اسلام در آن روزگار جاهلى به وجود آورد، دانش و تحصيل و آگاهى در ميان پيروان اين آيين ، رواج يافت و همچون فريضه اى دينى و واجبى عينى شد.

در پرتو اين مكتب ، مساجد كه جايگاه هاى اصلى عبادت بودند به عنوان نخستين كانون هاى دانش مورد استفاده قرار گرفتند و قرآن نيز به صورت اول كتاب و متن آموزشى مسلمانان درآمد.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مسجد بزرگ مدينه را پايگاه اصلى علوم و معارف اسلامى قرار داد و خود به عنوان نخستين معلم ، در اين دانشگاه اسلامى ، عرب آن روزگار را براى كسب دانش در يك حلقه به گرد وجود خود فرا خواندند و در پرتو آيات قرآن كريم و افاضات آموزنده خويش به تعليم و تربيت ايشان پرداختند.

به اين ترتيب ، مسجد به عنوان نخستين پايگاه علمى در جامعه نوخاسته اسلامى رسالت خود را در انتشار علم و دانش و گسترش فرهنگ اسلامى آغاز و رد اين زمينه نقش بسيار مؤ ثرى را ايفا كرد. با گذشت زمان به تدريج موجبات علمى آن فراهم شد و همواره مسير رشد و ترقى را پيمود، بدين سان كه تا صده چهارم هجرى به عنوان مهم ترين جايگاه دانش در جهان اسلامى همچنان فعال بود.

د - مسجد به عنوان نخستين نهاد سياسى در جامعه اسلامى

از آن جا كه در حكومت اسلامى ، ميان مقامات مسؤ ول و توده هاى مردم جدايى نيست و مسلمانان مى توانند بر مسير و جهت گيرى هاى حكومت و بر روند امور جامعه نظارت كنند و موضع خود را در مسائل سياسى به طور آشكار اعلام نمايند و با ارائه برنامه ها، طرح ها و پيشنهادات سازنده حكومت را يارى دهند، بر اين اساس پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله ، پس از بنيان گذارى نظام نوين اسلامى در مدينه به منظور دخالت مسلمانان در شيوه حكومت و آگاه ساختن آنان با اهداف سياسى اسلام ، مسجد را كه مركز عمومى و محل تجمع مسلمانان براى اداى فرايض دينى بود، به عنوان پايگه حكومت و نهاد سياسى اسلام برگزيدند.

در اين جا به چند نمونه از فعاليت هايى كه در زمان رسول اكرم صلى الله عليه و آله و بعد از ايشان در مسجد صورت مى گرفت اشاره مى نماييم .

فعاليتهاى قضايى ، فصل خصومات ، اجراى حدود بر بزهكاران ، حبس و تاءديب ايشان ، معرفى خليفه ، مراسم بيعت با وى ، عزل و نصب استانداران و ديگر كارگزاران و مسؤ ولان مملكتى ، نشست هاى مشورتى ، تحريص و ترغيب مسلمانان براى جهاد با كفار، اعزام نيرو به جبهه هاى نبرد، همگى در مسجد صورت مى گرفت .

به اين ترتيب ، مسجد از آغاز حيات سياسى اش در زمان رسول اكرم صلى الله عليه و آله تا اوايل عصر عباسى ، مركز همه فعاليت هاى سياسى نهضت جهانى اسلام به شمار مى رفت . همچنين مى توان از مسجد به عنوان نخستين پايگاه تبليغاتى و مركز خدمات اجتماعى نام برد. (120)