دفع يك توهم - فطرت در قلمرو اندیشه و رفتار نسخه متنی

دفع يك توهم

ممكن است در يك نگاه سطحي توهم شود كه در بحث فطريات ادراكي نوعي تناقض به چشم مي‏خورد، زيرا در آغاز بحث فطري‏بودن يك سلسله ادراكات كه مايه‏هاي تفكر بشر مي‏باشند پذيرفته‏شد، ولي از سوي ديگر بانظريه افلاطون و عقليون اروپا كه به ادراكات فطري معتقدند مخالفت گرديد.

ولي اندكي تأمل نادرستي اين توهم را روشن مي‏سازد، زيرا اولاً: فطريات مورد قبول در آغاز بحث مربوط به ادراكات تصديقي است، و فطريات موردنظر عقليون اروپا مربوط به تصورات و مفاهيم مي‏باشد، چنانكه فطريات در كلام افلاطون اعم از تصورات و تصديقات است.

و ثانيا: تفاوت معناي فطري در اصطلاح فلسفه‏اسلامي با معناي فطري در اصطلاح افلاطون اين است كه وي معتقد است كه نفس انسان از آغاز پيدايش واجد همه معرفت‏ها مي‏باشد گرچه وقتي به اين عالم مي‏آيد آنها را فراموش مي‏كند، ولي فلاسفه اسلامي نه وجود قبلي نفس را قبول دارند، و نه معرفتهاي پيشين او را.

و تفاوت آن با فطرت در اصطلاح عقليون اروپا اين است كه آنان معرفت‏هاي فطري را لازمه كار عقل مي‏دانند، يعني اين معرفت‏ها گرچه در ساختمان وجودي عقل تعبيه نشده است، ولي عقل در دريافت آنها به اقامه برهان نياز ندارد، و تنهاتصور اجزاء تشكيل دهنده آنها براي دريافت و تصديقشان كافي است.

از اين جا مي‏توان به مفاد دو دسته از آيات قرآن در اين باره نيز پي‏برد، يكي آن دسته از آيات كه مفادشان اين است كه انسان در آغاز پيدايش واجد هيچ معرفتي نيست (نفي فطريات دراصطلاح افلاطون و عقليون‏اروپا) چنانكه مي‏فرمايد: «والله اخرجكم من بطون امهاتكم لاتعلمون شيئا وجعل لكم‏السمع والابصار والافئدة لعلكم تشكرون»(نحل/78) و دسته ديگر آياتي كه مفادشان اين است كه رسالت پبامبر(ص) را تذكر و يادآوري مي‏داند چنانكه مي‏فرمايد: «انما انت مذكّرٌ لست عليهم بمصيطر» (غاشيه/ 21 ـ 22). و نيز آياتي كه در اثبات پاره‏اي از معارف، داوري را به عهده مخاطبان گذارده و چنين وانمود مي‏كنند كه اين مطلب به‏قدري روشن است كه شما خود به آن واقفيد و به اقامه برهان نيازي نيست، چنانكه مي‏فرمايد: «هل يستوي‏الذين يعلمون والذين لايعلمون» (زمر/1) و نيز مي‏فرمايد: «ام نجعل‏الذين آمنوا و عملوا الصالحات كالمفسدين في‏الارض، ام نجعل‏المتقين كالفجار» (ص/29) و نيز مي‏فرمايد: «هل جزاءالاحسان الا الاحسان» (الرحمن/60) و نظاير آنها.

زيرا مقصود از فطري‏بودن اين معرفتها اين است كه نياز به آموزش و تعليم و اقامه برهان ندارد، نه اينكه انسان قبل از آمدن به دنيا آنها را مي‏دانسته است، تا در اين صورت ميان اين دو دسته از آيات تنافي باشد.22

3 ـ فطريات احساسي يا گرايشي

يك سلسله احساسات و گرايشهاي روحي ويژه در انسان يافت مي‏شود كه از ويژگي‏هاي او بشمار مي‏روند، برخي از اين احساسات و گرايشها كه انسان با تأمل در ضمير خود و مطالعه در حالات ديگران مي‏يابد، عبارتند از:

1 ـ حس كنجكاوي يا حقيقت جويي:

انسان اين احساس و گرايش را در خود مي‏يابد كه مي‏خواهد به راز و اسرار اشياء و حوادث اطراف خود آگاه شود. آثار اين تمايل و احساس به‏صورت محدود و ضعيف از لحظه پيدايش در او مشاهده مي‏شود و به‏تدريج كه قواي ادراكي او رشد كرده و زمينه‏ها و شرايط لازم براي تبلور يافتن آن فراهم مي‏گردد، آثار و نتايج آن نيز در زندگي او گسترش و تكامل مي‏يابد، و همين ويژگي رشد و تكامل است كه از امتيازات انسان نسبت به ساير حيوانات مي‏باشد، و همان‏گونه كه در گذشته بيان گرديد تفاوت غريزه و فطرت، تفاوت تشكيكي در يك حقيقت است، وانسان به حكم برتري و تكامل وجودي كه نسبت به ساير انواع حيواني دارد از يك سلسله تمايلات ويژه برخوردار است، كه حس حقيقت جويي نمونه‏اي از آنها است.

عامل و منشأ اصلي پيدايش و تكامل فلسفه و علم بشري همانا حس كنجكاوي و حقيقت‏جويي او است. هرچند عوامل مختلف اجتماعي نيز دراين امر تأثير داشته‏اند، ولي شالوده آن را حس كنجكاوي و علم‏دوستي انسان تشكيل مي‏دهد. به عبارت ديگر، آنچه فطري بشر است علم‏دوستي و حقيقت‏جويي او است و آنچه معلول عوامل مختلف اجتماعي مي‏باشد، تفاوتهاي كمي و كيفي در تعيّن و تحقق يافتن اين گرايش فطري مي‏باشد. گواه روشن بر اين مطلب وجود دانشمندان و پژوهشگراني است كه نه‏تنها انگيزه‏هاي اقتصادي و مانند آن نداشته‏اند، بلكه در راه كسب معرفت و ارضاء حس كنجكاوي خود، دست از همه مزاياي اجتماعي برداشته و خطرهاي بزرگي را نيز پذيرا شده‏اند.

داستان معروف ابوريحان در اين مورد آموزنده است، آنگاه كه وي در مرض مرگ بود همسايه فقيه او به عيادتش آمد، وي مسأله‏اي در باب ارث از او پرسيد، فقيه از اين سئوال تعجب كرد و گفت: اين سئوال در اين وقت براي تو چه سودي دارد؟ ابوريحان گفت: با وجود اينكه در حال مرگ مي‏باشم، ولي آيا اگر پاسخ اين مسأله را بدانم و بميرم بهتر است يا ندانم؟ فقيه گفت: بداني بهتر است. گفت پس پاسخ سئوالم را بگو؛ فقيه پاسخ او را گفت و از جاي برخاست، هنوز به منزلش نرسيده بود كه ابوريحان وفات نمود.

دو سرگذشت مشابه كه از مرحوم حجة‏الاسلام سيدمحمدباقر شفتي و پاستور در مورد شب زفاف آنان نقل كرده‏اند نيز گوياي اصالت احساس علم دوستي در انسان مي‏باشد.23

2 ـ حس نيكي يا فضيلت خواهي

يكي ديگر از احساسات يا گرايشهاي ويژه روح انسان حس نيكي يا فضيلت‏خواهي است. يعني انسان ذاتا و فطرتا آنچه را كه به‏عنوان فضايل اخلاقي بشمار مي‏رود دوست داشته و در نهاد خود طالب و خواهان آن است. اعم از اينكه آن خير و فضيلت جنبه فردي داشته باشد مانند: حلم و شجاعت؛ يا جنبه اجتماعي داشته باشد مانند: دادخواهي و ياري مظلومان و كمك به محرومان ونظاير آن.

اينكه تا چه اندازه انسان توفيق مي‏يابد كه به نداي فطرت خود پاسخ داده و ارزشها و فضايل اخلاقي را درخود شكوفا سازد بحث ديگري است، سخن ما مربوط به تمايل و گرايش فطري انسان به نيكي و فضيلت است، نه تجسم و تحقق يافتن آن.

هرگز نمي‏توان اين احساس فطري را برپايه غريزه سودجويي و منفعت‏طلبي و به عبارت ديگر، براساس خودمحوري انسان تفسيرنمود، زيرا حس فضيلت‏دوستي و نيكي‏گرايي انسان محدود به مواردي كه نيكي و فضيلت برآورنده نفع و سود او باشد نيست، بلكه در مواردي كه متضمن زيان او مي‏باشد نيز اين احساس در او وجود دارد. هرچند به خاطر اغراض ديگرآن را اظهار ننمايد. نمونه روشن اين مطلب فضيلت «ايثار و فداكاري» است كه همگان آن‏را مي‏ستايند و مي‏پسندند هرچند عامل به آن نباشند.