پيشينه تاريخى طواف - حج در اندیشه اسلامی نسخه متنی

پيشينه تاريخى طواف

يكى از واجبات حج، طواف بيتالله الحرام است. بر هر انسان حجگزارى كه حج تمتع بجاى مىآورد، سه طواف واجب است: طواف عمره تمتع، طواف حج تمتع و طواف نسا. در اين نوشتار پيشينه تاريخى طواف، مورد بررسى قرار گرفته است.

طواف در لغت
«طواف» مصدرِ «طاف»، «يطوف» بوده و در لغت گرد چيزى گشتن ودر اصطلاح پيرامون كعبه گرديدن است.

[
⁽¹⁾

1ـ جبران مسعود، الرائد، ج 2، ص 980، دارالعلم للملايين، چاپ ششم، 1990; فرهنگ فارسى عميد، ص 1405، ج 2، انتشارات اميركبير، چاپ سوم، 1360هـ . ش.

]

پيدايش طواف

پيشينيه طواف به هزاران سالقبل از هبوط حضرت آدم ـ عليهالسلامـ به زمين بازمىگردد. فرشتگان در ناحيه «ردْم» از آدم استقبال كرده، به او گفتند: ما دو هزار سال پيش از تو به اين خانه حج گزارديم. آدم پرسيد: شما هنگام طواف چه مىگوييد؟ گفتند مىگوييم: «سبحانالله والحمدلله ولااله الاالله والله اكبر.»
در روايتى به نقل از امام صادق ـ ع ـ آمده است: آنگاه كه خداوند به ملائكه فرمود:

«انّى جاعل فى الأرض خليفة، قالوا أتجعل فيها من يفسد فيها و يسفك الدماء و نحن نسبح بحمدك و نقدّس لك...»
هنگامى كه پروردگار تو به فرشتگان فرمود:

«من در روى زمين جانشين قرار خواهم داد، فرشتگان گفتند (پروردگارا!) آيا كسى را در زمين قرار مىدهى كه فساد و خونريزى كند؟ ما تسبيح و حمد تو را به جا مىآوريم.»
خداوند در برابر گستاخى فرشتگان، بر آنان خشم گرفت و ارتباط آنان هفت سال با حق تعالى قطع شد، سپس آنها درخواست توبه كردند. به آنان فرمان داده شد تا بر گرد بيتالمعمور طواف كنند. هفت سال اطراف آن طواف كردند و از آنچه گفته بودند طلب آمرزش نمودند، خداوند نيز توبه آنان را پذيرفت و از آنها راضى شد.⁽²⁾ پس از آن، خداوند تعالى درست مقابل بيت
[
⁽¹⁾

1ـ ابوالوليد ازرقى، ج1، ص45

2ـ تلفيقى از روايات مستدركالوسايل، حاج ميرزا حسين نورى طبرسى، م 1320 هـ . ق، ج 6، ص 372 تا 369، مؤسسة آل البيت ـ ع ـ قم، 1408 هـ . ق.

]
المعمور ـ در روى كره زمين ـ خانه خويش را بنا نهاد.

در آسمان دنيا، و دقيقاً مقابل كعبه، خانهاى وجود دارد كه نام آن «ضُراح» است.⁽²⁾ برابرى آن با كعبه بگونهاىاست كه اگر پايين بيايد، روى كعبه خواهد آمد.

ابن كوّاء از على ـ ع ـ پرسيد: بيت المعمور چيست؟ حضرت فرمود: بيتالمعمور همان «ضُراح» است كه بر فراز آسمانهاى هفتگانه⁽⁴⁾ و زير عرش قرار دارد. هر روز هفتاد هزار فرشته وارد آن مىشوند و تا روز قيامت بازنمىگردند.

قتاده از رسول خدا ـ ص ـ نقل كرده كه فرمود: بيت المعمور مسجدى است در آسمان كه زير آن كعبه قرار گرفته است.

بيت المعمور را بدان جهت اين نام نهادند كه همه روزه هفتاد هزار فرشته در آن نماز مىگزارند و شبانگاه فرود آمده گرد كعبه طواف مىكنند و آنگاه بر پيامبر ـ ص ـ درود مىفرستند و پس از آن برمىگردند و تا روز قيامت، ديگر نوبت به آنها نخواهد رسيد.

[
⁽¹⁾

1ـ مستدرك الوسائل، ج6، ص372

2ـ الضراح بالضم: البيت المعمور.

⁽³⁾

3ـ بحار، ج58، ص56-55

4ـ در مجمع البيان آمده است كه بيت المعمور در آسمان چهارم است. مجمع البيان، ج5، ص163
⁽⁵⁾

5ـ اخبار مكه، ج1، ص49
⁽⁶⁾

6ـ الدرالمنثور، ج7، ص629
⁽⁷⁾

7ـ اخبار مكه، ج1، ص50

]
طواف آدم ـ ع ـ
ابن عباس گفته است: نخستين كسى كه اساس خانه كعبه را نهاد و در آن نماز گزارد و بر آن طواف كرد، آدم بود.⁽¹⁾ او هفت طواف در شب و پنج طواف در روز انجام داد.

ازرقى مىنويسد:

«آدم كه بخاطر عصيان خداوند از بهشت رانده شد و به زمين فرود آمد گفت: پروردگارا! براى من چه پيش آمده است كه آواى فرشتگان را نمىشنوم و وجودشان را ديگر احساس نمىكنم؟ فرمود نتيجه (ترك اولى و) خطاى تو است، ولى برو و براى من خانهاى بساز، بر گِرد آن طواف كرده و مرا ياد كن، همانگونه كه ديدى فرشتگان رفتار مىكنند و بر گِرد عرش من مىگردند... آدم به مكه رسيد و بيتالحرام را ساخت و جبرئيل ـ ع ـ با بال خود به زمين زد و پايه استوارى در پايينترين نقطه زمين براى او آشكار ساخت و فرشتگان سنگهايى در آن ريختند...»
بدنبال بناى كعبه، ملائكه شيوه طواف كردن بر گِرد آن را به آدم آموختند.

در تاريخ الخميس آمده است: ملائكه به آدم گفتند: ما هزار سال پيش از تو حج مىگزارديم، سپس پيشاپيش آدم حركت كردند تا او هفت دور طواف
[

1ـ اخبار مكه، ج1، ص37; محمد طاهر الكردى المكى، التاريخ القويم لمكه و بيت الله الكريم، ج 3، ص22; مكتبة النهضة الحديثه بمكّه المكّرمه، 1385 هـ . ق.

⁽²⁾

2ـ اخبار مكه، ج1، ص44
⁽³⁾

3ـ اخبار مكه، ج1، ص348

]
نمود.

آدم گرد كعبه طواف مىكرد، همانگونه كه ملائكه پيرامون عرش خدا طواف مىكردند.

عبدالله بن ابى سليمان آزاد كرده بنى مخزوم مىگويد: چون آدم از بهشت فرود آمد، نخست هفت بار گرد كعبه طواف كرد و سپس دو ركعت نماز روبروى كعبه گزارد... و از آن هنگام كه آدم طواف كرد طواف بر گرد كعبه معمول و سنت شد.

حرم الهى نيز به اندازه كنونى آن، تعيين شد ـ نه كمتر و نه زيادتر ـ بدان جهت كه خداوند تبارك و تعالى ياقوت سرخ فامى را بر آدم فرو فرستاد وآدم آن را در جاى كنونى خانه كعبه قرار داد و پيوسته پيرامون آن طواف مىكرد...

فرشتگان در طواف كعبه
ازرقى مىنويسد:

«در يكى از كتابهاى پيشينيان نخستين كه در آن موضوع كعبه آمده بود، چنين ديدم كه هيچ فرشتهاى را خداوند به زمين نمىفرستد مگر آن كه او را به زيارت كعبه فرمان مىدهد و آن فرشته از كنار
[
⁽¹⁾

1ـ التاريخ القويم، ج 3، ص 14
⁽²⁾

2ـ همان، ص 13
⁽³⁾

3ـ اخبار مكه، ج1، ص39
⁽⁴⁾

4ـ ابن بابويه، من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 7، نشر صدوق 1368 هـ . ش.

]
عرش احرام بسته و لبيك گويان فرود مىآيد، نخست حَجَر را مىبوسد و استلام مىكند و سپس هفت دور، بر خانه طواف مىكند و داخل كعبه دو ركعت نماز مىگزارد، آنگاه به آسمان صعود مىكند.»
راهنماى آدم در انجام مناسك حج جبرائيل امين بود. او پذيرش توبه آدم ـ ع ـ را به آن حضرت ابلاغ نمود، سپس مناسك حج را به او آموخت; از جمله آن مناسك، هفت دور طواف گرد خانه خدا بود.

پس از بناى خانه كعبه به دست حضرت آدم ـ ع ـ اقوام و ملل گوناگون احترام خاص و ويژهاى براى آن قائل شدند، هر يك بگونهاى حج گزارده، گرداگرد بيتالله الحرام طواف مىكردند.

مسعودى فاصله زمانى هبوط آدم تا مبعث پيامبر اسلام ـ ص ـ را حدود چهار هزار و هشتصد و يازده سال و شش ماه و ده روز ذكر مىكند.