شیخ فضل الله نوری، هویت و نظریه نسخه متنی

شواهد نشان مى‏دهد كه دخل و تصرّف در مكاتبات و جلوگيرى از ارسال نامه‏ها و حتّى سرقت كيسه‏هاى پستى متداول بود.

در تحقيقى بر روى اسناد خطّى نامه‏هايى كه در صدر مشروطه از ايران به مراجع آن روز نجف نوشته شده، اين نتيجه به دست آمد كه غالب نامه‏هايى كه از طرف مخالفان مشروطه به مراجع نجف ارسال شد، به وسيله پست رسمى فرستاده نشده بود.(65)

در سال 1287 قمرى مسيو نوز بلژيكى، وزير گمرك، پست و ضراب‏خانه در ايران بود.(66) پس از بازگشت مظفّرالدّين شاه از سفر دوم اروپا، نوز تعرفه گمركى را آماده كرد. اين تعرفه، به زيان ايران تمام مى‏شد؛ به طورى كه براى واردات كالاهاى روسى، بدهى كم، و براى كالاهايى كه از ايران به روس مى‏رفت، بدهى زياد تعلّق مى‏گرفت. اين تعرفه‏ها و رفتارهاى ديگر بلژيكيان و نوز، مردم را سخت مى‏آزرد؛ امّا نوز با رفتارهاى گوناگون به استهزا و توهين عالمان اقدام مى‏كرد تا جايى كه تصويرى از وى و ديگر بلژيكيان كه با زنان فرنگى بودند و در آن، نوز لباس روحانيان را به تن كرده بود، در جامعه منتشر و سبب شد عالمان و مردم به افشاى تفكّرات استعمارى آنان اقدام كنند.(67) شيخ رضا دهخوارقانى، از وكيلان استقلال‏طلب و ضدّاستعمار آذربايجان در دوره دوم مجلس شوراى ملّى مى‏گويد:

سيم تلگراف‏خانه در دست آدم‏هاى خودشان است.(68)

اين شواهد و نكات تاريخى، يك پرسش را براى محقق مطرح مى‏كند، و آن اين كه چرا منوّرالفكران و برخى وكلاى مجلس در دوره‏هاى گوناگون، داورى عالمان نجف (از جمله آخوند خراسانى) را كه از طريق تلگراف صورت مى‏گرفت، بيش‏تر در جامعه منتشر مى‏كردند و از آن بهره مى‏بردند و حتّى از عالمانى كه به ايران نيامدند، ستايش مى‏كردند؛ امّا درباره عالمان ديگر، به انواع تهمت‏ها روى مى‏آوردند؛ براى نمونه، ملك‏زاده،(69) عالمان نجف را كه در ايران حضور نداشتند، بزرگان روحانى و عالمان حقيقى برشمرده، مى‏نويسد:

اين علماى حقيقى و رهبران واقعى اسلام براى انجام وظيفه مقدّسى كه عهده‏دار بودند، از توقف در ايران و آلوده شدن به دستگاه رياست جسمانى اجتناب كردند و در كنف آستانه مقدّسه ائمّه اطهار عمر پرافتخار خود را به پايان رسانيدند.(70) تمام اين جوسازى‏هايى كه در جامعه از سوى غرب‏زدگان پى‏گيرى مى‏شد، به اين سبب بود كه خودشان قادر بودند با دخالت در صندوق‏هاى پستى و سندسازى‏ها و جعل اسناد، حقايق و واقعيات رخدادهاى آن عصر را تغيير داده، از دورى مسافت ايران و نجف فراوان بهره ببرند.

اين تبليغات از متن تلگراف‏ها در حالى است كه عالمان ديگرى همانند شيخ فضل‏اللّه را كه در متن درگيرى‏ها در ايران حضور داشته‏اند، مستبد معرّفى كرده، ايشان را در مقابل عالمان نجف قرار مى‏دهند؛(71) در حالى كه شيخ فضل‏اللّه، همان چيزى را مى‏گفت كه عالمان نجف مى‏گفته‏اند و با آن‏ها اختلافى نداشته است؛ بنابراين از يك سو استعمار، و از سوى ديگر غرب‏زدگان، به وسيله وسايل ارتباطى از جمله پست و تلگراف، در جلوگيرى از انديشه مشروطه مشروعه در تاريخ مشروطه ايران نقش فراوانى داشتند. آن‏ها با نظريّه شيخ فضل‏اللّه مخالفت كردند و فضاى سياسى ـ اجتماعى مورد نظر شيخ را دگرگون ساخته، جامعه را به سمت آن‏چه دل‏خواه بيگانگان بود، تغيير دادند.