ز) جمع‏بندى و نتيجه‏گيرى - شیخ فضل الله نوری، هویت و نظریه نسخه متنی

پس از حاكم شدن مشروطه‏خواهان در تهران، آنان با دو گروه به شدّت برخورد كردند: گروه اوّل، مستبدّان؛ يعنى محمّدعلى شاه و طرفدارانش، و گروه دوم، مشروعه‏خواهان؛ يعنى شيخ فضل‏اللّه و يارانش؛ امّا برخورد آنان با مستبدان به علّت مخالفت كردن با آزادى و مجلس بود، و برخورد با مشروعه‏خواهان بدين سبب بود كه آنان مشروطه را مخالف شريعت مى‏دانستند.(80)

محمّدعلى شاه، پس از پناهنده شدن به سفارت روس، راهى روسيه شد و در آن‏جا اقامت گزيد؛(81) امّا مخالفان، اطراف خانه شيخ فضل‏اللّه را گرفتند و او را در ضلع شرقى عمارت نظميّه در داخل اتاقى حبس نمودند.(82) سعدالدوله پيش از حبس، براى شيخ فضل‏اللّه پيغام فرستاد كه جان شما در خطر است و خوب است به يكى از سفارت‏خانه‏ها پناه ببريد؛ امّا شيخ پاسخ داد: مقام روحانى من اجازه اقدام به اين عمل را نمى‏دهد.(83) اعظام‏الوزاره در خاطرات خود مى‏نويسد:

در سفارت روس، يك نفر شيخ را دعوت به پناهندگى كرد؛ امّا وى‏جواب داد: مسلمان نبايد پناهنده كفر شود. بعد آن شخص گفت: اگر حاضر نمى‏شويد، لااقل پرچم روس را بالاى درب خانه نصب نماييد كه شيخ فضل‏اللّه جواب داد: اسلام زير بيرق كفر نخواهد رفت.(84)

همچنين شيخ به فرد ديگرى كه از طرف دولت عثمانى پيغام آورد كه به كشور عثمانى مسلمان تشريف بياوريد، پاسخ داد:

من از على‏بن ابى‏طالب عليه‏السلام بدى نديده‏ام كه به عمر پناهنده شوم. بر فرض مرا نكشند و بمانم در دنيا دو سه خروار گندم هم خوردم، آخرش كه چه؟ وقتى كه انسان قرار است بميرد، چه بهتر كه شرافتمندانه بميرد.

سرانجام شيخ را در روز 13 رجب به شهادت رساندند.

يك يا دو ماه پس از اعدام شيخ فضل‏اللّه، مردم متوجّه شدند كه چه اشتباه بزرگى كرده‏اند. نه تنها از آزادى خبرى نشد، بلكه استبدادى حاكم گرديد كه از استبداد محمّدعلى شاه بدتر، و آن استبداد مشروطه بود. طولى نكشيد كه مشروطه‏خواهان سيّدعبداللّه بهبهانى را ترور كردند. پس از روشن شدن مفاهيم و واژه‏هاى مشترك منتشر شده از سوى منوّرالفكران، آخوند خراسانى عزم مسافرت به ايران كرد و بر آن شد تا از نزديك با توطئه‏گران مشروطه‏خواه درستيزد. افسوس كه دست‏هاى مشكوكى ارتباط عالمان نجف را با حقيقت قضايا بريده و همان شبانه او را مسموم ساختند.

عالمان ديگرى هم مانند ملاّ قربانعلى زنجانى و ملاّ محمد خمامى رشتى جان مى‏سپارند و به دنبال آن در سال‏هاى بعد، مدرّس‏ها و خيابانى‏ها لگدكوب ايادى استعمار شدند و ميرزاى نائينى نيز نسخه‏هاى كتاب «تنبيه‏الامه» خويش را در سال‏هاى آخر عمر در نجف جمع‏آورى كرد و سيّدمحمّد طباطبائى متنبّه و افسرده و نگران بود كه خدا در روز قيامت با او چه معامله‏اى خواهد كرد.(85)

ز) جمع‏بندى و نتيجه‏گيرى

در طول تاريخ، استعمارگران از جمله انگلستان، روس، آلمان و فرانسه با تّوجه به پيشرفت و توسعه فن‏آورى صنعتى با تشكيل امپراتورى‏هاى دريايى، هجوم گسترده‏اى را ضدّ كشورهاى عقب‏مانده آغاز كردند كه از جمله آن مى‏توان ممانعت از تشكيل ثبات و نظم سياسى ـ اجتماعى ايران نام برد؛ استعمارگران در جست‏وجوى منافع خود، خواهان وابستگى سياسى و تجزيه يك‏پارچگى و انسجام ايرانيان بودند؛ از اين روى با دين كه عامل همبستگى ايرانيان بود، مخالفت و راه‏هاى ديگرى از جمله تفرقه مذاهب اسلامى را دنبال مى‏كردند و براى حفظ سلطه خود به تمدّن‏هاى اروپايى تمسّك كرده، از طريق صنايع گوناگون در ايران به راهبردهاى مردم‏پسند، جهت استمرار سلطه خويش دست زدند. مهم‏ترين منافع استعمارگران در ايران، منافع اقتصادى بوده است كه با بهره‏بردارى از تك محصولى كردن، زمينه‏هاى وابستگى آن را فراهم ساختند و با تنظيم قراردادهاى گوناگون، به بهره‏بردارى اقتصادى از ايران پرداختند و با اشاعه پول، اعتبار، ارزش‏ها و الگوهايى كه به ايران وارد كردند و با گسترش خدماتى نظير راه‏آهن، شبكه راه‏هاى زمينى و سيستم ارتباط از راه دور، به هدف‏هاى خود د ست يافتند.