شیخ فضل الله نوری، هویت و نظریه نسخه متنی

عالمان ثلاثه نجف؛ آخوند خراسانى، شيخ عبداللّه مازندرانى و ميرزا حسين تهرانى نجل ميرزا خليل در پاسخ اظهار داشته‏اند:

تهران توسّط آقايان حجج الاسلام بهبهانى و طباطبائى و افجه‏اى ـ دامت بركاتهم ـ. عموم صاحب منصبان و امرا و قزاق و نوكرهاى نظامى و عشاير و سرحدداران ايران ـ ايدهم اللّه تعالى ـ سلام وافر مخصوص مى‏داريم همواره حفظ حدود و نفوس و اعراض و اموال مسلمين در عهده آن برادران محترم بوده و هست و همگى بدانند كه همراهى با مخالفين اساسى مشروطيّت هر كه باشد ولو با تعرّض بر مسلمانان حاميان اين اساس قويم، محاربه با امام عصر ـ عجل‏اللّه فرجه ـ است. بايد تحرز و ابدا بر ضد مشروطيّت اقدام ننمايند.(24)

اين تلگراف‏ها در حالى صورت مى‏گرفت كه برخى از نخبگان مذهبى جامعه همانند شيخ فضل‏اللّه كه در متن وقايع حضور داشتند، در تكاپوى تعطيلى مجلس شوراى ملّى بودند و اعتقاد داشتند مجلس ملّى در تضاد با شريعت بنا شده است.

البته شيخ در ابتدا به دنبال تعطيلى مجلس نبود؛ بلكه او نظريّه «فقهاى ناظر بر قوانين» را مطرح كرد و در جهت شفافيت‏بخشيدن به شعارهاى مشروطه و جلوگيرى از سوءاستفاده از آزادى، خواستار توضيح مجلس درباره معنا و حدود آن شد. مجلس شوراى ملّى در سوم شعبان 1325 پس از توضيح معناى مشروطه و مجلس، درباره معناى آزادى پاسخ داده‏اند كه منظور «حريّت در حقوق مشروعه و آزادى در بيان مصالح عامه است تا اهالى اين مملكت مثل سوابق ايّام گرفتار ظلم و استبداد نباشند.»(25)

با توجّه به سابقه‏اى كه مجلس از خود به جاى گذاشت و پس از تشكيل آن، مطالبى به تصويب رسيد يا گفته شد كه خلاف شريعت اسلامى بود (از جمله برابرى حقوق مسلم و غيرمسلم، آزادى بيان، آزادى مطبوعات و انتشار كتب ضالّه)، شيخ فضل‏اللّه نمى‏توانست به درستى اين جوابيه اعتماد داشته باشد. افزون بر اين، شيخ مى‏توانست استدلال كند كه اگر مقصود شما از آزادى، آزادى مشروع است، پس اباحى‏گرى موجود در جامعه براى چيست؟ چرا كارى مى‏كنيد كه اين همه بى‏بند و بارى در جامعه پيدا شود، و نيز اگر چنين چيزى از مشروطه و حريّت مقصود باشد، پس مطالب مطبوعات و نقل قول‏هاى منوّرالفكران كه شعار آزادى مطلق و مشروطه موافق با قوانين آلمان و فرانسه را مطرح مى‏كردند، براى چه بود؟ در اين‏باره شيخ فضل‏اللّه در لوايح مى‏گويد:

همين كه مذاكرات مجلس شروع شد و عناوين داير به اصل مشروعيّت و حدود آن در ميان آمد، از اثناى نطق‏ها و لوايح و جرايد، امورى به ظهور رسيد كه هيچ كس منتظر نبود و زايد الوصف مايه وحشت و حيرت رؤساى روحانى و ائمه جماعت و قاطبه مقدّسين و متدينيّن شد.

اگر مجلس، خلاف اين جوابيه را صادر مى‏كرد و مى‏گفت: مقصود از آزادى، آزادى مطلق و آزادى از دين است، به طور قطع، همه عالمان با آنان مخالفت مى‏كردند؛ پس با زبردستى خاصّى كارى كردند كه خودشان را با ديگر نخبگان مذهبى هم‏سو نشان دهند.

نظريّه مشروطه مشروعه شيخ فضل‏اللّه، از يك سو در تضاد با تفكّر حاكميّت و قدرت‏طلبى مطلقه شاه، بود و از سوى ديگر، در ستيز شديد با غرب‏گرايان قرار داشت؛ از اين رو در جامعه نابسامان آن عصر سبب بروز كشمكش و درگيرى شد و براى رهايى از اين نابسامانى، بر نظريّه خود پاى فشرد تا جامعه با رسيدن به خواسته‏هاى مشروع خود به سمت اصلاح و نظم اجتماعى حركت كند.

شيخ فضل‏اللّه از عالمانى بود كه مى‏كوشيد جامعه سياسى نابسامانى را كه استبداد در آن حاكم بود و زمينه بروز استعمار جديدى را براى كشورهاى بيگانه فراهم مى‏كرد، به خويشتن خود باز گرداند؛ آنان را متوجّه ارزش‏هاى ثابت سنتّى كند و جامعه را از حالت استعمارزدگى نجات دهد و به سمت استقلال هدايت نمايد. انديشه‏هاى وى درباره حكومت، نظارت فقيهان، مجلس شورا و نظارت مجتهدان بر مصوبات مجلس، حاكى از اين مطلب است. ايشان درصدد رسيدن به حكومتى بود كه در آن، جامعه به سمت نظم و ثبات اجتماعى سير كند. عملكرد سياسى ـ دينى شيخ در تضاد و ستيز با غرب‏گرايان، جامعه را در معرض بى‏ثباتى قرار داد؛ اما اين عملكرد براى نابسامانى و گسست اجتماعى نبود؛ بلكه به دنبال اصلاح و تأسيس حكومتى بود كه اساس آن بر پايه ارزش‏ها و هنجارهاى دينى بنا شده باشد.