فقيهان جهانگرد - فقیهان جهانگرد نسخه متنی

فقيهان جهانگرد

سيدعباس ميرى

قرآن كريم, در بسيارى از آيات, مسلمانان را به سيروسياحت و گردشگرى در زمين, با هدفهاى روشن فراخوانده است. پيشوايان دين نيز, با الهام از آموزه هاى وحى, گردشگرى را با عبارتهاى گوناگون, ستوده اند و پيروان خود را به سيروسياحت و بهره گيرى از مواهب آن تشويق كرده اند.فقهاى اسلام نيز با توجه به دستاوردهاى مفيد و سازنده سيروسياحت بدان اهميّت ويژه داده و بر اين باور بوده اند كه شناخت انسان از بود و هست و رويدادهاى خارجى, گسترش يافته هاى ذهن, آشنايى با اقوام, گروههاى گوناگون, آگاهى از انديشه هاى گونه گون و… در پرتو سيروسياحت ميسّر است. از اين روى, شاگردان خود را به سيروسياحت سفارش كرده و رشد و شكوفايى استعدادهاى آنان را در گردشگرى مى ديده اند.

در سده سوم هجرى, استادى به شاگردانش سفارس مى كند:

(به اين سو و آن سو رويد كه آبهاى روان دلپذير است, ولى مرداب بوى بد مى گيرد و رنگش تغيير مى يابد.)1

اسلام دين جهانى است, عالمانى و فقيهانى بايد در اين مكتب پرورش يابند كه پاسخ گوى نيازهاى مردم در سطح جهان باشند.

براى دستيابى به اين هدف, افزون بر دانشهاى حوزوى, شناخت گزاره هاى گوناگون در حال تغيير, آشنايى با دگرديسيهاى جهان, سرزمينها, فرهنگها, آداب, رسوم و… امرى ضرورى و لازم است.

براى آگاهى از اين امور, فقيه ناگزير از سيروسفر و جهانگردى است.

از اين روى, عالمان تيز بين, فقهاى دورانديش, براى سيروسياحت و گردشگرى حتى هزينه كردن (بيت المال) را نيز روا مى دانستند.

علامه امينى, پس از بازگشت از سفر هندمى گويد:

(… من اگر مرجع بودم و وجوهات شرعى به دست من مى رسيد, همه را به طلاب مى دادم, تا سفر كنند, حركت كنند. مى گفتم: اين هزينه, برويد جهان و انسان را بشناسيد.)2

آرى اگر فقيه بخواهد, زبان عصر خويش باشد, بايد جهان كنونى و انسان را در جهان امروز, با همه ابعاد و نيازمنديهايش بشناسد و تا به سيروسفر نپردازد, اين شناخت براى او ممكن نخواهد شد.

به خاطر اهميّت ويژه جهانگردى, شمارى از فقها, بخش عمده فرصتهاى طلايى عمر خود را به سيروسياحت اختصاص داده اند, در مناطق و جغرافياى جهان به سيروسفر پرداخته, و دستاورد سفر خود را براى ديگران عرضه كرده اند, مانند زنبور عسل سرشار از شهد عسل ناب به بوم و برخود بازگشته تا گرانبهاترين اندوخته خود را به انبوه شاگردان و تشنگان دانش بياموزند.

اين سيره در طول تاريخ فقاهت, به گونه اى مستمر ادامه داشته, فقها براى انجام رسالت الهى خود, سيروسفرهاى بسيار داشته اند, كتابهاى تراجم, پاره اى از سفرهاى فقيهان را نگاشته اند.

با نگاهى گذرا به اين آثار در مى يابيم, سيروسفر بيش ترين سهم در شكل گيرى شخصيت علمى, اجتماعى و… آنان داشته و سبب برجستگى و فرهيختگى آنان گرديده است.

كوتاه سخن اين كه, نوع فقيهانى كه از برجستگى ويژه اى در عالم دانش برخوردار بوده اند, افزون بر سفرهايى كه براى فراگيرى دانش داشته اند, پا فراتر نهاده و به انگيزه هاى گوناگون, كوله بار سفر بسته و به ديار دور و نزديك سفر كرده اند:

1 . شمارى به انگيزه آشنايى با آثار تاريخى, جاهاى ديدنى و عبرت آموزى.

2 . گروهى براى فراهم سازى زمينه هاى وحدت در ميان مسلمانان.

3 . شمارى با هدف زيارت و سياحت.

4 . جمعى به انگيزه بهره ورى از مراكز دانش, كاوش و پژوهش.

5 . گروهى براى گردآورى و شنيدن حديث.

6 . بسيارى با هدف تبليغ و ترويج شريعت.

و…

بنابراين, كم تر مى توان در ميان دانشمندان و فقهاى بلند آوازه, كسانى را يافت كه به انگيزه يا انگيزه هاى ياد شده, به سيروسفر نپرداخته باشند.

از آن جا كه حتى پرداختن اشاره گونه به فقهايى كه سيروسفر و گردشگرى داشته اند, در اين مختصر نمى گنجد, در اين نوشتار به برخى چهره ها و شخصيتهاى برجسته اى كه به انگيزه هاى ياد شده بيش ترين سيروسفر را داشته اند, خواهيم پرداخت.

آشنايى با چشم اندازهاى ديدنى و آثار تاريخى

در سفرهاى علمى پژوهشى, فراگيرى دانش, آشنايى با دانشوران و منابع كهن و… از هدفهاى اصلى تلاشهاى عالمان دين است, امّا بسيارى از آنان افزون بر اين به فايده هاى جنبى سير و سفرهاى علمى خويش توجه داشته و در كنار برنامه هاى اساسى, درصدد آشنايى با جغرافياى سرزمينهاى مختلف, چشم اندازهاى ديدنى, شگفتيهاى آفرينش, آفريده هاى دست هنرمند بشر, آثار تاريخى و… كه از پيشينيان به جا مانده بوده اند, از نزديك به ديدار و تماشاى آنها رفته اند. برخى دانشوران و فقيهان تيزنگر, دستاوردهاى سفر خود را بويژه در باب سيروسياحت به نگارش كشيده اند, از جمله:

1. شيخ زين الدين على عاملى معروف به شهيد ثانى(911ـ965هـ.ق.)

از فقهاء برجسته شيعه, براى ديدار شخصيتهاى علمى شيعه و سنى, به مراكز دانش بسيارى سير و سفر كرده است, از جمله:

دمشق:

شهيد ثانى در آغاز سال 942هـ.ق. به دمشق رفت, تا از نزديك با شخصيتهاى علمى مذاهب مختلف ارتباط برقرار كند, در اين سفر با شيخ شمس الدين بن طولون دمشقى, ديدار كرد و صحيحين (صحيح مسلم, بخارى) را نزد او فرا گرفت و از وى اجازه نقل روايت دريافت كرد.3

مصر:

شيهد در سال 943هـ.ق. يا 944هـ.ق. به مصر, كه مركز بزرگ دانش و انديشه در شهرهاى اسلامى به شمار آمد, سفر كرد. در اين سفر با بزرگان فقها, محدثان, مفسران نحله هاى مذاهب مختلف ديدار داشت. در حوزه دانش آنان حضور يافت و حتى به مجالس علمى ويژه آنان راه پيدا كرد.هدف وى از اين حضور گسترده درحوزه درس علماى اهل سنت, آشنايى با شيوه تدريس, چگونگى ورود و خروج به مباحث علمى ,چگونگى استدلال و… علماء برجسته اهل سنت بود.4

حجاز: